W roku 1832 hotelarz Julius Kärger zakupił posesję wielkości trzech mor­gów przy ul. Nabycińskiej (Schwertstrasse 3)[1], prostopadłej do ul. Le­gnickiej (Friedrich-Wilhelmstrasse). Wydaje się, że zamiarem Kärgera by­ło wzniesienie w tym miejscu kompleksu hotelowego. Do takiego przypuszczenia skłania kilka przesłanek – zawód właściciela, położenie dział­ki przy jednej z trzech głównych arterii miasta, a także spory rozmiar po­sesji. Do realizacji hotelu jednak nie doszło. Być może Kärger, który za­kupił w tym samym czasie kilka posesji w rejonie pl. 1 Maja (Kónigsplatz)[2], – traktował ów zakup jedynie jako lokatę kapitału. (…)

Odpowiedzialnymi za przygotowanie projektów byli C. Peβcheck (Mauermeister) i F. Vorback (Zimmermeister). Wykonane przez obu mistrzów projekty uzyskały akcep­tację w maju 1855 r. i najpewniej wówczas przystąpiono do realizacji. Pra­ce budowlane ukończono w lutym 1856 r.

Ta obszerna budowla nie miała charakteru monumentalnego. Rozle­gła, pozbawiona elementów dekoracyjnych fasada nie stanowiła wyraźnego akcentu tutejszej zabudowy, a o odmiennym przeznaczeniu informo­wał przechodniów jedynie napis Cirkus.

Mimo to kärgerowską inicjatywę przyjęto z dużym entuzjazmem i za­interesowaniem. Po raz pierwszy zgromadziła się tu publiczność 19 lute­go 1856 r., by obejrzeć występy zespołu Miss Ella[3]. Od tej chwili cyrk zgodnie ze swoim przeznaczeniem służył mieszkańcom Wrocławia przez następnych dziewięć lat.

Istotne konsekwencje dla tego szczególnego przybytku sztuki miał po­żar Stadttheater, 19 lipca 1865 r. Utrata w zasadzie jedynego wówczas tea­tru w mieście zaktywizowała całe społeczeństwo. To dramatyczne wyda­rzenie dotknęło w równym stopniu występujących na scenie aktorów i ak­cjonariuszy teatru, a także publiczność. Na zainicjowanym przez akcjonariuszy zebraniu, 25 lipca 1865 r. podjęto decyzję o natychmiastowym urządzeniu tzw. teatru zastępczego (Intermistertheater). Zadanie powierzo­no utworzonemu wówczas na mocy miejskiego rozporządzenia komiteto­wi, którego członkowie rekrutowali się z byłych udziałowców Stadttheater. Ustalono, że najdogodniej będzie doraźnie na ów cel wykorzystać Cyrk Kärgera[4]. Charakter tejże budowli pozwalał na stosunkowo szybkie i bez znacznych nakładów finansowych urządzenie sceny, na której wznowiłby pracę zespół aktorski. Istnienie wielu pomieszczeń ponadto stwarzało możliwość zorganizowania w nich garderoby i rekwizytorni.

Prace adaptacyjne trwały – zgodnie z wyznaczonym terminem – sześć dni. 30 lipca 1865 r. śpiewogrą Die Lebensmüden, autorstwa E. Raupacha, zainagurowano dwumiesięczny sezon w owym Intermistertheater[5].

Podyktowane nagłą koniecznością przekształcenie budowli cyrkowej w budynek teatru sprawiło, że całość wykonanych prac ograniczyła się tyl­ko do niezbędnych zmian. Na miejscu istniejącego podium została urzą­dzona scena, a parter widowni urządzono w ten sposób, że na dotychcza­sowym menażu ułożono podłogę z desek, gdzie ustawiono rzędy krzeseł. Wiemy z doniesień wrocławskiej prasy, że koszty związane z wyposaże­niem sceny w maszynerię oraz kulisy były najpoważniejszym wydatkiem i wyniosły 2000 talarów[6].

Mimo ograniczeń finansowych, przez wprowadzenie kolorystyki sto­sowanej w architekturze teatralnej, wnętrzu starano się nadać bardziej re­prezentacyjny charakter. Wyłożone czerwonymi tapetami ściany lóż, wy­posażonych w fotele wyścielane skórą, kontrastowały z utrzymaną w bie­li pozostałą częścią widowni. Uroczysty wygląd wnętrza akcentowały zło­cenia, którymi pokryto drobne elementy skromnego wystroju. Zabrakło jednak pieniędzy i, przede wszystkim, czasu, by urozmaicić dekoracją skromną fasadę, chociaż i tu wprowadzono pewne zmiany. Zmiany te wy­nikały głównie z troski o publiczność, dla której obok głównego wejścia udostępniono dwa dodatkowe[7].

Sześciotygodniowy okres, kiedy pod dachem Cyrku Kärgera publicz­ność oklaskiwała klasyczny repertuar – nie pozostał epizodem. Chociaż w październiku roku 1865 budowla znów funkcjonowała zgodnie z pier­wotnym przeznaczeniem, to fakt, że sprawdziła się jako budynek teatru, nie pozostał bez następstw. Wejście w życie wspominanej już ustawy pro­cedurowej, zachęciło Georga Krusego, ówczesnego właściciela cyrku, do starań o koncesję na przedsięwzięcie teatralne. Uzyskanie jej – jeszcze w tym samym roku – przesądziło o dalszych dziejach kargerowskiego etablissements. 2października 1869 r. przedstawieniem Königsleutnant Karla Gutzkowa – Georg Kruse otworzył tu nazwany jego imieniem teatr. Od tego dnia przez następnych siedemdziesiąt kilka lat budynek cyrku dzia­łał i pozostał w świadomości wrocławian jako teatr. Wprawdzie Kruse po niepowodzeniach finansowych zaprzestał działalności teatralnej 15 wrze­śnia 1870 r., ale już 21 września tegoż roku w murach starego cyrku roz­począł działalność Teatr Talia pod dyrekcją Friedricha Schwemmera. Trzeba zaznaczyć, że od 1 stycznia 1875 r. Teatr Talia działał jako filia Teatru Miej­skiego[8]. W roku 1932 z okazji 70-lecia urodzin twórcy Tkaczy otrzymał imię tego wybitnego dramaturga przełomu XIX i XX w.[9] W roku 1936 Teatr im. G. Hauptmanna zamknięto. Sztuki dramatyczne wystawiano od tej pory w Teatrze Miejskim i w Schauspielhausie przy ul. Zapolskiej.

Architektoniczne przeobrażenia budowli

Niezależnie od naszych spostrzeżeń wiążących powstanie, nie istniejące­go od lat, Teatru Talia z dwoma wydarzeniami – pożarem Stadttheater i ustawą procederową z roku 1869 – czynnikami sprzyjającymi tej decy­zji były w równym stopniu: usytuowanie założenia i jego architektura. Zmiany funkcji budynku pociągnęły za sobą konkretne działania budow­lane. Nie bez znaczenia był fakt, że kolejni właściciele przybytku starali się w miarę swoich, czasami bardzo skromnych, możliwości finansowych zmodernizować założenie, by w pełni spełniało oczekiwania bywalców. Specyfika pełnionej pierwotnie funkcji, która zaważyła w sposób istotny na kształcie architektonicznym budowli, oraz kolejne jej przeobrażenia skłaniają nas do odtworzenia owych etapów.

Cyrk Kärgera powstał w rejonie Przedmieścia Mikołajskiego, w miej­scu, gdzie ul. Nabycińska zbiegała się z ul. Legnicką - najważniejszą ar­terią tej części Wrocławia. Rozwój urbanistyczny miasta, zapoczątkowa­ny w roku 1806 nakazem wyburzenia fortyfikacji, objął swoim zasięgiem również tereny rozpościerające się na zachód od Bramy Mikołajskiej. Jed­nak ewolucja Przedmieścia Mikołajskiego nie była tak dynamiczna jak Przedmieścia Świdnickiego. Także struktura społeczna nowo powstałej dzielnicy kształtowała się w sposób odmienny. Właściciele tutejszych po­sesji nie stanowili wrocławskiego establishment, lecz głównie osiedlali się tu kupcy i rzemieślnicy. Wydaje się, że momentem znaczącym dla tego obszaru Wrocławia było otwarcie w roku 1846 Dworca Świebodzkiego. Wówczas coraz liczniej w rejonie ul. Legnickiej zaczęły powstawać zajazdy i restauracje. (…)

W lipcu roku 1854 Ferdinand Vorback i Carl Peβcheck przedstawili do zatwierdzenia projekt zleconej im przez Kärgera budowli. Widoczny na projekcie rzut przyziemia i rzut widowni oraz przekroje poprzeczne wzdłuż osi północ-południe i osi wschód-zachód, a także rysunek kolu­mienki dają częściowe wyobrażenie o koncepcji budowniczych[10].

Naszkicowany przez budowniczych plan sytuacyjny posesji Kärgera świadczy, że autorzy projektu starali się wykorzystać istniejącą zabudowę, którą stanowiły trzy budynki usytuowane wzdłuż zachodniego, południo­wego i wschodniego boku działki. Zachowali dawne budowle nieznacz­nie je modyfikując – tylko jedna z nich (zachodnia) została częściowo ro­zebrana. Leżące u podstaw koncepcji oszczędnościowe podejście budow­niczych miało istotny wpływ na dyspozycję przestrzenną kompleksu. By­ło to założenie o nieregularnym rzucie, składające się z czterech członów o odmiennych funkcjach i sporego dziedzińca wewnętrznego od strony północnej. Wzdłuż linii ul. Nabycińskiej usytuowany był założony na rzu­cie wydłużonego prostokąta budynek frontowy, w którego obrębie zapro­jektowano wejście oraz pomieszczenia kas i garderoby. Od południa przy­legał doń na rzucie mocno wydłużonego prostokąta (o stosunku propor­cji 1:7) budynek, w którym przewidziano wiele pomieszczeń dla zwierząt. Niewielki, wyodrębniony budynek usytuowany w północno-zachodnim narożu przeznaczono na ciepłownię. W tak zorganizowaną przez dawną zabudowę przestrzeń wpisano zaprojektowany od podstaw, na nieregular­nym rzucie o poligonalnym zarysie od strony dziedzińca, zasadniczy trzon cyrku. Środek tegoż zajęła arena otoczona amfiteatralną widownią, zesta­wioną z czterech segmentów rozdzielonych przez wejścia na krańcach wy­tyczonych osi (północ-południe, wschód-zachód). (…)

Arenę od miejsc siedzących odgradzał szeroki pas obejścia, którego granicę z widownią wyznaczały rytmicznie rozmieszczone kolumienki (prawdopodobnie żeliwne), wspierające półkoliście zamkniętą przestrzeń nad areną. Dwukondygnacyjny trzon nakrywał wielopołaciowy dach na­miotowy, którego szczyt wieńczyła latarnia pełniąca funkcje wentylacyjne.

Sądzić można, że zaproponowane rozwiązanie nie zadowoliło w peł­ni zleceniodawcy, skoro z roku 1855 pochodzą następne projekty cyrku sygnowane przez Pefichecka i nieznanego z nazwiska budowniczego. Wy­daje się, że dopiero te projekty posłużyły jako podstawa do budowy. (…)

O wyglądzie zewnętrznym budynku niewiele możemy powiedzieć, poza tym, że był nader skromny. Zachował się, co prawda, rysunek fragmentu fasady z głównym wejściem z roku 1857, ale wydaje się, że pozo­stał on jedynie w sferze projektu. Możemy jednak sądzić, że Kärgerowi zależało na nadaniu rozległej fasadzie pewnych cech reprezentacyjności i w tym celu powierzył E. Haynowi przygotowanie oddzielnego projektu modernizacji fasady. Pomysł Hayna polegał na niekonwencjonalnym spo­sobie rozwiązania tej części fasady, gdzie mieściło się wejście. Trzyosiowa część środkowa ujęta lizenami miała zwieńczenie o formie frontonu. W kondygnacji parteru podział stanowiły trzy półkoliście zamknięte wnę­ki. Centrum drugiej - o rysunkowym boniowaniu - zajęła, skomponowa­na również jako arkad tryforyjna loggia, zwieńczona belkowaniem. Zasto­sowany motyw arkad przypominał Rundbogenstil, natomiast belkowanie nad loggią i fronton został rozwiązany za pomocą form antycznych. (…)

Literatura:

[1] E. Kiseritzky, Das Gelände der Ehemaligen Festung Breslau 1813-1870, Mitteilung aus dem Stadtarchiv und Stadtbibliothek zu Breslau 1903, s. 60.

[2] Ibidem, s.60.

[3] Schlesische Zeitung, 19 lutego 1856, nr 265.

[4] Breslauer Zeitung, 25 lipca 1865, nr 341.

[5] L. Sittenfeld, Geschichte des Breslauer Theaters von 1841 bis 1900, Breslau 1909.

[6] Breslauer Zeitung, 30 lipca 1865, nr 51.

[7] Ibidem.

[8] L. Sittenfeld, op.cit., s. 174.

[9] Neue Breslauer Zeitung, 4 września 1932.

[10] Archiwum Budowlane miasta Wrocławia, T. 3990.

autor: Bożena Grzegorczyk