"Około dziesięciu lat trwały występy aktorów Schucha w podnajmowanych salach, zanim zdecydował się on wznieść samodzielny budynek teatru. W tym celu zakupił posesję u zbiegu ulic Oławskiej i Piotra Skargi (Ohlauerstrafie i Taschenstrafie). W usytuowanym tam budynku dawne­go składu potasu otworzył w roku 1754 teatr, zwany obiegowo Kalte Asche. Teatr ten był własnością prywatną. Po śmierci Franza Schucha starszego kontynuowała tam działalność trupa teatralna prowadzona przez jego sy­na – Franza Schucha młodszego. O samym wyglądzie budynku niestety nic nie możemy powiedzieć.

29 maja 1772 r. ów dom komedii przejął łącznie z przywilejem upraw­niającym do stałego prowadzenia teatru Johann Christian Waser – aktor i dyrektor trupy teatralnej, która już wcześniej sporadycznie występowa­ła przed wrocławską publicznością. Pierwsze popisy aktorów Wasera mia­ły miejsce 26 grudnia 1772 r., co sugeruje, że ów półroczny okres został wykorzystany na modernizację budowli. Dane dotyczące ogólnej dyspozycji miejsc widowni, zawarte w czasopiśmie teatralnym „Litteratur- und Theater-Zeitung" wskazują, że wnętrze obiegały dwie kondygnacje balko­nów o wydzielonych lożach, trzecią zaś kondygnację zajmowała galeria. Przy czym na ogólną liczbę miejsc (458) – 206 przypadło na miejsca w lożach[1]. Nic niestety nie wiemy o wyglądzie zewnętrznym tej budowli.

Istotne zmiany dotyczące tej poniekąd enigmatycznej dla nas budow­li przyniosło objęcie kierownictwa teatru przez Barbarę Wäser (1782). Znana we Wrocławiu głównie jako postać z bulwersujących opinię środo­wiska historyjek[2], wykazała niezwykłą inicjatywę. Nie dość, że zdecy­dowała się kierować przedsiębiorstwem teatralnym – to jeszcze postano­wiła wznieść teatr w miarę odpowiadający obowiązującym standardom, a ponadto uzyskała dla swych zamierzeń poparcie ze strony zarządu mia­sta. Ten nie tylko zwolnił ją na okres trzech lat od płacenia podatków, ale poczynania jej wspomógł materialnie. Zobowiązał się bowiem dostarczyć nieodpłatnie cegły potrzebne do wykonania fundamentów i konieczne drewno, a także odsprzedał cegły, z których miano wznieść całą budowlę po cenie niższej od obowiązującej o 1/3 wartości[3].

Wykonanie projektów i nadzór nad całością prac powierzono Carlowi G. Langhansowi. Zaangażowanie do prac wybitnego architekta zdaje się świadczyć, że działalność inicjatorki wykraczała poza zwykłą realizację bu­dowy i miała charakter osobistego zaangażowania w powstanie przybytku sztuki. Emocjonalny stosunek do tego budynku, jaki cechował artykuły zamieszczone nie tylko w prasie lokalnej, ale również na łamach berlińskich czasopism omawiających zagadnienia teatru oraz niedwuznaczne określe­nie go jako „świątyni" jest niewątpliwie echem stosunku doń wrocławskiej publiczności[4]. Świadczy też, że projekty Langhansa zadowoliły tak klientkę, jak i mieszkańców oraz zaspokoiły w pełni potrzeby natury ar­tystycznej, którym nie mógł sprostać poprzedni budynek[5].

Uzasadnione wydaje się przyjęcie tezy, że zapoczątkowany przez Schucha starszego znaczący okres dla kształtowania się instytucji prywat­nego publicznego teatru we Wrocławiu zamyka data śmierci Barbary Wäser (16 XI 1797). Wkrótce po jej śmierci z inicjatywy kilku osób po­wstało Towarzystwo Przyjaciół Teatru (Gesellschaft von Theaterfreundeń) zrzeszające osiemdziesięciu pięciu członków – akcjonariuszy. Wśród udziałowców spółki rolę wiodącą uzyskało mieszczaństwo oraz inteligen­cja, których przedstawiciele stanowili zespół administrujący teatrem. W związku z tym, że wraz ze śmiercią Madame Wäser przestał obowiązywać królewski przywilej uprawniający do prowadzenia stałego teatru – starania o uzyskanie owych uprawnień w imieniu akcjonariuszy prowa­dzili: tajny radca Królewskiej Kamery i dyrektor policji – Senf von Pilsach oraz naczelnik urzędu skarbu państwa (Königl. General Fiscal) – Ernst G. Berg. Niemal równocześnie spośród członków towarzystwa wy­brano trzech dyrektorów, których obarczono odpowiedzialnością za całą działalność teatru. Funkcje te sprawowali: nauczyciel z gimnazjum Ma­rii Magdaleny – Heinrich (odpowiedzialny za kwestie repertuarowe); ku­piec Johann W. Moriz (sprawujący nadzór finansowy) i sekretarz Królew­skiej Kamery – Streit, w którego gestii pozostawały wszelkie problemy natury prawnej oraz wynikające z zarządzeń policyjnych. 25 grudnia 1797 r. towarzystwo przejęło za sumę 12 350 reńskich talarów teatr, co na­stępnego dnia uroczyście obwieszczono mieszkańcom. W kilka tygodni później (17 stycznia 1798) pismem podpisanym przez wszystkich udzia­łowców formalnie zwrócono się do króla o wydanie zgody uprawniającej do prowadzenia teatru. Ostatecznie królewskim zarządzeniem z dnia 22 lutego 1798 r. została usankcjonowana działalność wrocławskich akcjona­riuszy[6]. Jeszcze w tym samym roku akcjonariusze podjęli decyzję o modernizacji budynku teatru, której projekty przygotował inspektor bu­dowlany Leysser, uczeń Carla Gottfrieda Geislera. Fakt ten, w zesta­wieniu z wysoką oceną, jaką wystawili współcześni Langhansowi za ową realizację, wydaje się paradoksalny. Trudno bowiem przypuszczać, by po piętnastu latach użytkowania budynku konieczne było przeprowadze­nie gruntownego remontu. (…)

Geneza formy architektonicznej

Jako miejsce pod budowę dziś już nie istniejącego teatru, zaprojekto­wanego przez Carla G. Langhansa, posłużyła niewielka działka, którą uzy­skano w wyniku rozbiórki teatru Schucha. Obszar owej parceli, położo­nej u zbiegu ulic Oławskiej i Piotra Skargi, ograniczał od północy i wscho­du bieg wspomnianych ulic, od zachodu i południa zaś istniejąca zabu­dowa. Ściśle określona sytuacja urbanistyczna warunkowała w znacznej mierze wygląd budynku teatru oraz dyspozycję wnętrza. Budynek teatru założony został na rzucie wydłużonego prostokąta. Fasadę wejściową sta­nowiła zwrócona ku ul. Piotra Skargi dłuższa elewacja. Wydaje się, że ar­chitekt tym sposobem wykorzystał optymalnie istniejące uwarunkowania, by przez rozległość fasady nadać założeniu charakter reprezentacyjny. (…)

Położenie budynku wpłynęło nie tylko na dyspozycję wnętrza, ale i na sposób ukształtowania fasady. Półtorakondygnacyjnemu (parter i mezzanino) budynkowi o dziewięciu osiach, z płytkim pięcioosiowym ryzalitem w części środkowej, nadał charakter monumentalny bardzo wysoki, dwu­spadowy dach. Boniowaną fasadę artykułowały rytmicznie rozmieszczo­ne, płytkie arkadowe wnęki, których półkola zakreślone zostały ponad li­nię niewielkich, prostokątnych okien mezzanino. Ryzalit reprezentował charakterystyczny dla monumentalnych dzieł Langhansa starszego typ przyściennego portyku o monumentalnych toskańskich kolumnach. (…) Dwa wejścia symetrycznie rozmieszczone kore­spondowały z trzema półkolistymi wnękami. (…)

W równie przemyślany sposób – w jaki została opracowana fasada – rozwiązał Langhans wnętrze widowni. Dzięki zryzalitowaniu bryły bu­dynku udało się architektowi choć w nieznaczny sposób poszerzyć zasa­dnicze części teatru – scenę i widownię. Owej przemyślanej decyzji, której celem było pomieszczenie sporej ilości widzów na stosunkowo ograniczo­nej powierzchni, służyło także elipsoidalne uformowanie trójkondygnacyjnej widowni. (…) Uroczysty charakter wnętrza podkreślała de­koracja sufitu pokrytego siecią kasetonów, w których umieszczono roze­ty. Jednorodne w swoim charakterze wnętrze widowni, zdynamizowane przez wybrzuszone parapety lóż, kontrastowało ze statycznym portalem sceny, dla którego obramienie tworzyły pary ogromnych kolumn. Pomię­dzy nimi umieszczono posągi dłuta Petera Echtlera, wyobrażające muzę tragedii i komedii.

Mimo że w budynku teatru zabrakło miejsca dla urządzenia foyer i garderoby, a korytarze i klatka schodowa okazały się ciasne i niewygod­ne - teatr Kalte Asche został przyjęty przez publiczność Wrocławia i nie tylko z dużym uznaniem. (…)"

Bożena Grzegorczyk, Architektura i budownictwo teatralne we Wrocławiu od około 1770 roku do schyłku XIX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000.

[1] Im Parterre zum Stehn a 3 Quadrat-Fufi die Person 64

  Im ersten und zweiten Parterre zum Sitzen 136

  Dabei die Platze zum Stehen 72

  In der zweiten oder Haupt-Logen 70

  In der dritten Logen ehemals Gallerie, zu zwei Personen hintereinander gerechnet 116

  Summa der Personen 458

„Litteratur- und Theater-Zeitung", 1783, Bd. 6, s. 23.

[2] K. Weber, Geschichte des Teaterwesens in Schlesien. Daten und Fakten – Von Anfängen bis zum Jahre 1944, Dortmund 1980, s. 43 i n.

[3] M. Schlesinger, Geschichte der Breslauer Theaters, Bd. 1, 1522-1841, Breslau 1898, s.70.

[4] Ibidem, s.17.

[5] Wydaje się, że stan techniczny wzniesionego przez Schucha starszego budynku był nie najlepszy, skoro w roku 1778 gen. Tauentzien zabronił wystawiania przedstawień, ponieważ strop widowni mógł się zwalić w każdej chwili.

[6] M. Schlesinger, op. cit., s. 87.

Literatura:

autor: Bożena Grzegorczyk