Teatr Kalte Asche
Ohlauerstrasse i Taschenstrasse (obecnie zbieg ulic Oławskiej i Piotra Skargi) | |
pokaż na mapie |
ważne wydarzenia
osoby
historia
"Około dziesięciu lat trwały występy aktorów Schucha w podnajmowanych salach, zanim zdecydował się on wznieść samodzielny budynek teatru. W tym celu zakupił posesję u zbiegu ulic Oławskiej i Piotra Skargi (Ohlauerstrafie i Taschenstrafie). W usytuowanym tam budynku dawnego składu potasu otworzył w roku 1754 teatr, zwany obiegowo Kalte Asche. Teatr ten był własnością prywatną. Po śmierci Franza Schucha starszego kontynuowała tam działalność trupa teatralna prowadzona przez jego syna – Franza Schucha młodszego. O samym wyglądzie budynku niestety nic nie możemy powiedzieć.
29 maja 1772 r. ów dom komedii przejął łącznie z przywilejem uprawniającym do stałego prowadzenia teatru Johann Christian Waser – aktor i dyrektor trupy teatralnej, która już wcześniej sporadycznie występowała przed wrocławską publicznością. Pierwsze popisy aktorów Wasera miały miejsce 26 grudnia 1772 r., co sugeruje, że ów półroczny okres został wykorzystany na modernizację budowli. Dane dotyczące ogólnej dyspozycji miejsc widowni, zawarte w czasopiśmie teatralnym „Litteratur- und Theater-Zeitung" wskazują, że wnętrze obiegały dwie kondygnacje balkonów o wydzielonych lożach, trzecią zaś kondygnację zajmowała galeria. Przy czym na ogólną liczbę miejsc (458) – 206 przypadło na miejsca w lożach[1]. Nic niestety nie wiemy o wyglądzie zewnętrznym tej budowli.
Istotne zmiany dotyczące tej poniekąd enigmatycznej dla nas budowli przyniosło objęcie kierownictwa teatru przez Barbarę Wäser (1782). Znana we Wrocławiu głównie jako postać z bulwersujących opinię środowiska historyjek[2], wykazała niezwykłą inicjatywę. Nie dość, że zdecydowała się kierować przedsiębiorstwem teatralnym – to jeszcze postanowiła wznieść teatr w miarę odpowiadający obowiązującym standardom, a ponadto uzyskała dla swych zamierzeń poparcie ze strony zarządu miasta. Ten nie tylko zwolnił ją na okres trzech lat od płacenia podatków, ale poczynania jej wspomógł materialnie. Zobowiązał się bowiem dostarczyć nieodpłatnie cegły potrzebne do wykonania fundamentów i konieczne drewno, a także odsprzedał cegły, z których miano wznieść całą budowlę po cenie niższej od obowiązującej o 1/3 wartości[3].
Wykonanie projektów i nadzór nad całością prac powierzono Carlowi G. Langhansowi. Zaangażowanie do prac wybitnego architekta zdaje się świadczyć, że działalność inicjatorki wykraczała poza zwykłą realizację budowy i miała charakter osobistego zaangażowania w powstanie przybytku sztuki. Emocjonalny stosunek do tego budynku, jaki cechował artykuły zamieszczone nie tylko w prasie lokalnej, ale również na łamach berlińskich czasopism omawiających zagadnienia teatru oraz niedwuznaczne określenie go jako „świątyni" jest niewątpliwie echem stosunku doń wrocławskiej publiczności[4]. Świadczy też, że projekty Langhansa zadowoliły tak klientkę, jak i mieszkańców oraz zaspokoiły w pełni potrzeby natury artystycznej, którym nie mógł sprostać poprzedni budynek[5].
Uzasadnione wydaje się przyjęcie tezy, że zapoczątkowany przez Schucha starszego znaczący okres dla kształtowania się instytucji prywatnego publicznego teatru we Wrocławiu zamyka data śmierci Barbary Wäser (16 XI 1797). Wkrótce po jej śmierci z inicjatywy kilku osób powstało Towarzystwo Przyjaciół Teatru (Gesellschaft von Theaterfreundeń) zrzeszające osiemdziesięciu pięciu członków – akcjonariuszy. Wśród udziałowców spółki rolę wiodącą uzyskało mieszczaństwo oraz inteligencja, których przedstawiciele stanowili zespół administrujący teatrem. W związku z tym, że wraz ze śmiercią Madame Wäser przestał obowiązywać królewski przywilej uprawniający do prowadzenia stałego teatru – starania o uzyskanie owych uprawnień w imieniu akcjonariuszy prowadzili: tajny radca Królewskiej Kamery i dyrektor policji – Senf von Pilsach oraz naczelnik urzędu skarbu państwa (Königl. General Fiscal) – Ernst G. Berg. Niemal równocześnie spośród członków towarzystwa wybrano trzech dyrektorów, których obarczono odpowiedzialnością za całą działalność teatru. Funkcje te sprawowali: nauczyciel z gimnazjum Marii Magdaleny – Heinrich (odpowiedzialny za kwestie repertuarowe); kupiec Johann W. Moriz (sprawujący nadzór finansowy) i sekretarz Królewskiej Kamery – Streit, w którego gestii pozostawały wszelkie problemy natury prawnej oraz wynikające z zarządzeń policyjnych. 25 grudnia 1797 r. towarzystwo przejęło za sumę 12 350 reńskich talarów teatr, co następnego dnia uroczyście obwieszczono mieszkańcom. W kilka tygodni później (17 stycznia 1798) pismem podpisanym przez wszystkich udziałowców formalnie zwrócono się do króla o wydanie zgody uprawniającej do prowadzenia teatru. Ostatecznie królewskim zarządzeniem z dnia 22 lutego 1798 r. została usankcjonowana działalność wrocławskich akcjonariuszy[6]. Jeszcze w tym samym roku akcjonariusze podjęli decyzję o modernizacji budynku teatru, której projekty przygotował inspektor budowlany Leysser, uczeń Carla Gottfrieda Geislera. Fakt ten, w zestawieniu z wysoką oceną, jaką wystawili współcześni Langhansowi za ową realizację, wydaje się paradoksalny. Trudno bowiem przypuszczać, by po piętnastu latach użytkowania budynku konieczne było przeprowadzenie gruntownego remontu. (…)
Geneza formy architektonicznej
Jako miejsce pod budowę dziś już nie istniejącego teatru, zaprojektowanego przez Carla G. Langhansa, posłużyła niewielka działka, którą uzyskano w wyniku rozbiórki teatru Schucha. Obszar owej parceli, położonej u zbiegu ulic Oławskiej i Piotra Skargi, ograniczał od północy i wschodu bieg wspomnianych ulic, od zachodu i południa zaś istniejąca zabudowa. Ściśle określona sytuacja urbanistyczna warunkowała w znacznej mierze wygląd budynku teatru oraz dyspozycję wnętrza. Budynek teatru założony został na rzucie wydłużonego prostokąta. Fasadę wejściową stanowiła zwrócona ku ul. Piotra Skargi dłuższa elewacja. Wydaje się, że architekt tym sposobem wykorzystał optymalnie istniejące uwarunkowania, by przez rozległość fasady nadać założeniu charakter reprezentacyjny. (…)
Położenie budynku wpłynęło nie tylko na dyspozycję wnętrza, ale i na sposób ukształtowania fasady. Półtorakondygnacyjnemu (parter i mezzanino) budynkowi o dziewięciu osiach, z płytkim pięcioosiowym ryzalitem w części środkowej, nadał charakter monumentalny bardzo wysoki, dwuspadowy dach. Boniowaną fasadę artykułowały rytmicznie rozmieszczone, płytkie arkadowe wnęki, których półkola zakreślone zostały ponad linię niewielkich, prostokątnych okien mezzanino. Ryzalit reprezentował charakterystyczny dla monumentalnych dzieł Langhansa starszego typ przyściennego portyku o monumentalnych toskańskich kolumnach. (…) Dwa wejścia symetrycznie rozmieszczone korespondowały z trzema półkolistymi wnękami. (…)
W równie przemyślany sposób – w jaki została opracowana fasada – rozwiązał Langhans wnętrze widowni. Dzięki zryzalitowaniu bryły budynku udało się architektowi choć w nieznaczny sposób poszerzyć zasadnicze części teatru – scenę i widownię. Owej przemyślanej decyzji, której celem było pomieszczenie sporej ilości widzów na stosunkowo ograniczonej powierzchni, służyło także elipsoidalne uformowanie trójkondygnacyjnej widowni. (…) Uroczysty charakter wnętrza podkreślała dekoracja sufitu pokrytego siecią kasetonów, w których umieszczono rozety. Jednorodne w swoim charakterze wnętrze widowni, zdynamizowane przez wybrzuszone parapety lóż, kontrastowało ze statycznym portalem sceny, dla którego obramienie tworzyły pary ogromnych kolumn. Pomiędzy nimi umieszczono posągi dłuta Petera Echtlera, wyobrażające muzę tragedii i komedii.
Mimo że w budynku teatru zabrakło miejsca dla urządzenia foyer i garderoby, a korytarze i klatka schodowa okazały się ciasne i niewygodne - teatr Kalte Asche został przyjęty przez publiczność Wrocławia i nie tylko z dużym uznaniem. (…)"
Bożena Grzegorczyk, Architektura i budownictwo teatralne we Wrocławiu od około 1770 roku do schyłku XIX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000.
[1] Im Parterre zum Stehn a 3 Quadrat-Fufi die Person 64
Im ersten und zweiten Parterre zum Sitzen 136
Dabei die Platze zum Stehen 72
In der zweiten oder Haupt-Logen 70
In der dritten Logen ehemals Gallerie, zu zwei Personen hintereinander gerechnet 116
Summa der Personen 458
„Litteratur- und Theater-Zeitung", 1783, Bd. 6, s. 23.
[2] K. Weber, Geschichte des Teaterwesens in Schlesien. Daten und Fakten – Von Anfängen bis zum Jahre 1944, Dortmund 1980, s. 43 i n.
[3] M. Schlesinger, Geschichte der Breslauer Theaters, Bd. 1, 1522-1841, Breslau 1898, s.70.
[4] Ibidem, s.17.
[5] Wydaje się, że stan techniczny wzniesionego przez Schucha starszego budynku był nie najlepszy, skoro w roku 1778 gen. Tauentzien zabronił wystawiania przedstawień, ponieważ strop widowni mógł się zwalić w każdej chwili.
[6] M. Schlesinger, op. cit., s. 87.
Literatura:
- Hinrichs W. Th., Carl Gotthard Langhans. Ein schlesischer Baumeister 1733-1808, Strassburg 1909.
- Jagiełło-Wenzel M., Przewodnik po teatrach Wrocławia, [w:] Notatnik Teatralny 1993.
- “Litteratur- und Theater-Zeitung”, 1783, Bd. 6, s. 23.
- Matthes I., Der algemeinen Vereinigung gewidmet. Öffentlicher Teaterbau in Deutschland zwischen Aufklärung und Vormärz, Tübingen 1995.
- Schlesinger M., Geschichte der Breslauer Theaters, Bd. 1, 1522-1841, Breslau 1898, s.70.
- Weber K., Geschichte des Teaterwesens in Schlesien. Daten und Fakten – Von Anfängen bis zum Jahre 1944, Dortmund 1980, s. 43 i n.
- Zielske H., Deutsche Teaterbauten bis zum Weltkrieg. Typologisch-historische Dokumentation einer Baugattung, Berlin 1971.
autor: Bożena Grzegorczyk
informacje dodatkowe
nie wprowadzono żadnych informacji
Dodaj informacje