enczsksiplhudeitsvhrespt
/ plgłówne menu
jesteś tutaj Theatre database
EN | PL

Teatr Collegium Nobilium

historia teatrugaleriadane techniczneoryginalne wyposażenie

ważne wydarzenia

(więcej)18.5.1743 | wmurowanie kamienia węgielnego pod budowę

(więcej)1750 | pierwsze przedstawienie - "Alzyra" Voltera

(więcej)1950 | rozebranie pozostałości oficyny po znoszeniach wojennych

(więcej)1999 | otwarcie odbudowanego budynku już pod nazwą Teatr Collegium Nobilium

osoby

(więcej)Jakub Fontana |Architekt

Architekt pochodzenia włoskiego, studiował we Włoszech oraz w Paryżu. Pracował głównie w Warszawie i okolicach (m.in. w Otwocku Wielkim, Górze Kalwarii czy Kobyłce). Był przedstawicielem stylu późnobarokowego i rokoko.


(więcej)Marian Sulikowski |Architekt
Architekt, profesor na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej.

(więcej)Andrzej Uniejewski |Architekt

Około 1950 roku opracował koncepcję gmachu Collegium Nobilium o pseudoklasycystycznym wystroju fasady. Projekt nie został zrealizowany.


(więcej)Ryszard Lisiewicz |Architekt

W 1972 roku opracował koncepcję gmachu Collegium Nobilium. Architekt zaproponował postawienie wolno stojącego nowoczesnego pawilonu. Projekt nie został zrealizowany.


historia

W założeniach programowych szkół zakonnych, przede wszystkim jezuickich i pijarskich, spektakle przygotowywane przez uczniów uznawano za istotny składnik edukacji, w każdym szkolnym gmachu, od Pomorza po najdalsze Kresy Rzeczypospolitej, znajdować się musiała bądź osobna sala teatralna, bądź też wnętrze (na przykład aula) doraźnie dla teatru przystosowywane. O architekturze tych sal na ogół niewiele wiadomo. Najokazalsze wśród nich (w Wilnie, Lublinie, Grodnie, Poznaniu czy Połocku) miały nowoczesne wyposażenie sceniczne, dające duże możliwości inscenizacyjne[1].

Edukacyjną funkcję teatru doceniał także ks. Stanisław Konarski, założyciel warszawskiej szkoły zakonu pijarów dla młodzieży szlacheckiej – czyli Collegium Nobilium. Szkolny teatr, zaprojektowany przez królewskiego architekta Jakuba Fontanę, ulokowano w oficynie, dostawionej od strony dziedzińca do głównego gmachu szkoły przy ul. Miodowej. Konarski, nadzorujący budowę, „teatr wspaniale wewnątrz ozdobił i w konieczne sprzęty zaopatrzył”. Scena wyposażona została w osiem par kulis, dwukondygnacyjną widownię z lożami i balkonami zdobiła galeria portretów wybitnych profesorów i wychowanków. Pierwszy spektakl (Alzyra Voltaire’a) odbył się na początku 1750 roku. Grywano tragedie po polsku (wśród nich Epaminondas Konarskiego) oraz komedie po francusku i po niemiecku. „Rektor będzie się ustawicznie troszczył o utrzymanie w dobrym stanie teatru” – nakazywał Konarski. Ostatnia informacja o przedstawieniach pochodzi z 1767 roku, potem sala teatralna służyła już tylko jako aula, miejsce uroczystości i popisów. Pod koniec XVIII wieku umieszczono w niej spiżarnię i magazyn[2].

Pod zaborem rosyjskim, w 1820 roku, pałac Collegium Nobilium przebudowany został dla potrzeb instytucji wojskowych i państwowych. Podczas powstania warszawskiego w 1944 roku gmach uległ poważnym zniszczeniom. W 1950, gdy przystąpiono do jego odbudowy (na siedzibę szkoły teatralnej), pozostałości murów oficyny zostały rozebrane[3]. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku, na miejscu dawnego, wzniesiono – z odtworzeniem zewnętrznej bryły budynku – nowy teatr Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza. Rozpoczął on działalność w 1999 roku pod nazwą Teatr Collegium Nobilium.

Jarosław Komorowski

[1]  Jan Poplatek, Studia z dziejów jezuickiego teatru szkolnego w Polsce, Wrocław 1957; Jan Okoń, Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII w., Wrocław 1970.

[2]  Ryszard Mączyński, Teatr pijarskiego konwiktu Collegium Nobilium w Warszawie, „Pamiętnik Teatralny” 1988 z. 3–4.

[3]  Ryszard Mączyński, Pijarski pałac Collegium Nobilium w Warszawie, Warszawa 1996.

 

 

Rozpoczęcie budowy pałacu Collegium Nobilium, przyszłej siedziby konwiktu pijarów można datować na 18 maja 1743 roku. Tego dnia wmurowano kamień węgielny. Konwikt założył dwa lata wcześniej ksiądz Stanisław Konarski.

W 1744 roku Konarski opublikował dwujęzyczną broszurę (w języku polskim i francuskim) Planty fabryki Collegii Nobilium, do której dołączone zostały odbitki miedziorytnicze przedstawiające gmach Collegium Nobilium, wykonane przez Wawrzyńca Bartłomieja Markowskiego wg projektów architekta Jakuba Fontany.

Według przedstawionych przez Fontanę planów oficynę pałacu mieszczącą teatr zlokalizowano na dokupionej praceli zwanej Ogrodem Gdańskim. Prace budowlane nie postępowały jednak zbyt szybko, ponieważ borykano się z problemami finansowymi. W trzy lata po rozpoczęciu budowy gmach teatru był ukończony, o czym wspominał Szymon Bielski w Vita et seripta quorumdam e Congregatione Cler : „teatr w 1746 roku w pobliżu konwiktu został wybudowany i pokryty”[1], ale wyposażenie i zdobienia w teatrze skompletowano dopiero około roku 1748. Przez kolejne dwa lata trwały jeszcze drobne prace budowlane. Pierwsze przedstawienie w nowo wybudowanym budynku teatralnym odbyło się w 1750 roku. Na otwarcie wybrano Alzyrę Voltaire’a wystawioną jendakże pod tytułem Amerykanie.

Konarski chciał, by teatr stanowił kluczową rolę w procesie edukacji młodzieży, „aby bawiąc przyjemnie i pożytecznie przez (…) dni zapustne młodzież konwiktu i pierwsze w kraju osoby, tym skuteczniej wytępił zakorzeniony między wyższymi zwłaszcza  stanami podły egoizm, a wzniecił przytłumiony w sercach rodaków zapał do bohaterskiego poświęcenia się religii, cnocie i ojczyźnie”[2]. Z tego też względu gmach otoczono  dużą dbałością, do tego stopnia, że wystosowane zostało między innymi zalecenie, by wszystkie kominy czyścić w pierwszych dniach każdego miesiąca.[3] Obowiązki opiekuna budynku wypełniał Augustyn Orłowski, który zasłużył się zarówno przy budowie samego Collegium Nobilium, jak i przy wyposażaniu teatru.

Mimo zawartego w archiwalnych dokumentach opisu bogatego wystoju, teatr prawdopodobnie niegdy nie był ukończony z zewnątrz. Potwierdzenie tego moża odnaleźć w dokumentach przeprowadzonej w 1817 roku inwentaryzacji[4].

Teatr, mimo że postawiony z wielkim staraniem prawdopodobnie nie był używany zbyt długo. Z niektórych źródeł wynika że ostatnie przedstawienie zagrane zostało w 1783 roku[5]. Wiadomo że na początku XIX wieku teatr już nie funkcjonował wcale, mimo że istniały jeszcze loże i scena. Teatr pełnił już wówczas funkcję spiżarni i spichlerza.

Według pierwotnych projektów Jakuba Fontany dwukondygnacyjna sala teatralna, miała być podniesiona 1,5 metra ponad poziom grutu ze względu  na planowany orkiestron. Widownia sali miała stanowić 2/3 długości całości, zaś pozostałą 1/3 przeznaczano na scenę. Wejście do teatru znajdowało się od strony ul. Miodowej. Pudełkową scenę oddzielała od widowni prosta rama sceniczna. Podest  zaś miał być łagodnie pochylony ku publiczności. Ustawiono na nim 8 par kulis z możliwością przedłużenia o dwie dodatkowe dzięki aneksowi zlokalizowanemu od północy. Pomyślano także o garderobach i magazynie na dekoracje i kostiumy.

„Nowoczesności zakonnego gmachu teatru dowodzi funkcjonalizm zastosowanych rozwiązań, tworzonych z myślą o wygodzie przyszłych użytkowników. Zaprojektowana została dość głęboka scena dająca możliwość zakomponowania bogatej scenografii i różnorodnej aranżacji ruchu aktorów oraz pojemna, w przeważającej części charakteryzująca się dobrą widocznością, widownia. Rozległy płaski parter wskazuje, iż zamierzano – zgodnie z przyjętym obyczajem – wykorzystywać aulę również do celów pozateatralnych, dla zgromadzeń wymagających obszernego pomieszczenia. Duże zaplecze sceny pomyślano tak, by można w nim było przechowywać kostiumy i dekoracje, a zarazem by pozwalało aktorom na spokojne przygotowanie się do występu. Był to zresztą pierwszy w Polsce teatr o tak obszernym zasceniu”[6].

Wiadomo jednak, że plany architektoniczne uległy zmianie, jednakże dokonane przeróbki nie wpłynęły znacząco na pierwotnie zaprojektowaną strukturę oficyny. Ostatecznie oficynę teatru wydłużono i uzyskała ona wymiary: długość 77 łokci, szerokość 19 łokci, wysokość 18 łokci. Całość przykryta była dwuspadowym dachem. Do sali teatru o wymiarach 42,5 łokcia x 17,5 łokcia, prowadziły z ulicy dwie sienie połączone reprezentacyjnymi schodami. W stosunku do pierwotnego projektu zwiększono liczbę miejsc na widowni, powiększono foyer i ulepszono komunikację z zasceniem.

Kiedy teatr, jeszcze za czasów pijarskich, zamieniono na magazyn, rozpoczęły się kolejne przebudowy budynku, zmiany jego użyteczności, a potem stopniowa dewastacja. W 1807 roku, w czasie wojen napoleońskich gmach zamieniono na szpital, a następnie w 1811 roku przeznaczono go na pomieszczenie Szkoły Artylerii i Inżynierów. W 1832 roku Antonio Corazzi sporządził plany przebudowy budynku na potrzeby Najwyższej Izby Obrachunkowej. Salę teatru podzielił na dwie kondygnacje, a w miejscu, gdzie znajdowała się scena ulokował klatkę schodową, pozwalającą na łatwiejszą komunikację między utworzonymi piętrami. Następnie w gmachu mieściły się: Sąd Apleacyjny, redakcja „Deutsche Warschauer Zeitung”, po I wojnie światowej – Drukarnia Państwowa. W czasie II wojny światowej budynek został dość mocno zniszczony i w 1950 roku podjęto decyzję o rozebraniu pozostałości oficyny.

Z chwilą, gdy w budynku pałacu swoją siedzibę otrzymała obecna Akademia Teatralna (wówczas Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna) rozpoczęto starania o odbudowę budynku teatru. „Wydobyty z zapomnienia przez profesora Piotra Cieślaka został odbudowany staraniem dwóch kolejnych rektorów, profesorów Andrzeja Łapickiego i Jana Englerta, w latach 1989–1999. Uroczystego otwarcia dokonano 30 września 1999 roku podczas inauguracji roku akademickiego”[7]. Obecnie na deskach Teatru Collegium Nobilium odbywają się przedstawienia dyplomowe studentów Wydziału Aktorskiego oraz pokazywane są spektakle gościnne.

Monika Jarzyna

[1] Bielski Sz., Vita et seripta quorumdam e Congregatione Cler. Reg. Scholarum Piarum in provincial polona prefeasorum…, Varsaviae 1812, s.57.

[2] Kamieński K., Dzieje konwiktu  pijarów n. Żoliborzu, oprac. R. Mączyński.

[3] Ordynacje wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji Szkół Pobożnych [w:] S. Konarski, Pisma pedagogiczne, oprac. Ł. Kurdybacha, Wrocław 1959, s. 283.

[4] Karczewski A., Z działalności budowlanej i artystycznej oo. Pijarów w Polsce, [w:] „Nasza Przesłość” 1962, s. 237.

[5] „Wiadomości Warszawskie” 28.02.1767, nr 17.

[6] Mączyński R., Dokumentacja historyczno-architektoniczna teatru pijarskiej uczelni Collegium Nobilium w Warszawie, Warszawa 1986, maszynopis dostępny w bibliotece Instytutu Teatralnego w Warszawie.

[7] Fragment ze strony Akademii Teatralnej http://www.at.edu.pl/page.phpname=siedziba_teatru

 

 

Literatura:

  1. Bartczakowa A., Collegium Nobilium, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971.
  2. Bielski Sz., Vita et seripta quorumdam e Congregatione Cler. Reg. Scholarum Piarum in provincial polona prefeasorum…, Varsaviae 1812, s.57.
  3. Kamieński K., Dzieje konwiktu  pijarów n. Żoliborzu, oprac. R. Mączyński.
  4. Karczewski A., Z działalności budowlanej i artystycznej oo. Pijarów w Polsce, [w:] „Nasza Przesłość” 1962, s. 237.
  5. Łagowski F., Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego, Warszawa: [s.n.], 1888 ([Warszawa] : K. Kowalewski).
  6. Mączyński R., Gdzie mieścił się konwikt Konarskiego? : rozważania o gmachach szkolnych Collegium Regium w Warszawie, Warszawa, Kraków: IHNOiT. PAN : [Wydaw. ZPPP], 1993 ([Kraków : KPZP]).
  7. Mączyński R., Pijarski pałac Collegium Nobilium w Warszawie, Warszawa: Upowszechnianie Nauki Oświata "UN-O", 1996 ([s. l. : s. n.]).
  8. Mączyński R., Teatr pijarskiego konwiktu Collegium Nobilium w Warszawie „Pamiętnik Teatralny” 1988 z. 3–4, s. 287–358.
  9. Mączyński R., Zespoły architektoniczne Collegium Regium i Collegium Nobilium warszawskich pijarów 1642-1834, Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2010.
  10. Ordynacje wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji Szkół Pobożnych [w:] S. Konarski, Pisma pedagogiczne, oprac. Ł. Kurdybacha, Wrocław 1959, s. 283.
  11. Żolibor: i w nim konwikt Xięży Piiarów założony przez Stanisława Konarskiego S: P: przy Miodowéy Ulicy r: 1744 przeniesiony w to przyiemne miéysce r: 1807, [S.l. : s.n., post 1822].

 

 

autorzy: Jarosław Komorowski, Monika Jarzyna

informacje dodatkowe

Rekonstrukcji teatru od podstaw z inicjatywy rektora Jana Englerta dokonała firma Budirem. Do dziś zachowuję podziękowanie Pana profesora J. Englerta za dokonanie tej odbudowy.

rekonstrukcja teatru - 01.06. 2020

Dodaj informacje

nazwa będzie opublikowana

Email nie zostanie opublikowany

Informacja: Informacja o teatrze musi zawierać minium 10 znaków.

eightplusfive=