Stojący na terenie dawnego Targu Węglowego budynek jest trzecim w dwustuletniej historii tej instytucji w Gdańsku. Wcześniej stał tu nieduży budynek Teatru Miejskiego wybudowany w 1801 roku, zastąpiony w 1934 roku nowym, ale nawiązującym formami architektonicznymi  do dawnego, gmachem w stylu świątyni doryckiej (koncepcja wykładowcy Technische Hochschule Otto Kloeppela, proj. architektów Fritscha i Priesa). W 1945 roku teatr spłonął, a pozostałe po nim mury obwodowe decyzją polityczną nowych władz miasta zostały zburzone. Na ich miejscu stanął nowoczesny gmach autorstwa prominentnego architekta powojennego Gdańska, wykładowcy Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych,  głównego autora powojennej, socrealistycznej i socmodernistycznej „odbudowy” miasta, architekta Lecha Kadłubowskiego (1916-2004). Projekt teatru opracowany w1956 roku czekał na realizację 11 lat. Nowy gmach  otwarto  w roku 1967.
Architektura tego budynku reprezentuje typową dla przełomu lat 50. i 60. XX wieku późnomodernistyczną stylistykę: prosta kubiczna bryła o kształcie niskiego zikkuratu, z płaską kopułą nawiązującą do klasycystycznej architektury poprzedniego gmachu, zwraca uwagę wielkim  przeszklonym „ekranem“ fasady (stąd budynek  ochrzczony ironicznie mianem "akwarium"). Elewacje o rytmicznej kratownicowej kompozycji ciągów okien i podcieni, oblicowane zostały ciepłym żółtym piaskowcem, co nadało bryle szlachetności. To typowa architektura prestiżu i reprezentacji, ale bez ambicji nowatorskich. Odzywają się tu echa arch brut Le Corbusiera, modernistycznych koncepcji architektury maszynistycznej (teatr jako maszyna do pokazywania literatury), oraz modnej w okresie powstawania projektu stylistyki neoracjonalistycznego nurtu późnych modernistów. W intencji projektanta i jego politycznych komunistycznych mocodawców, wątki te miały nadawać usytuowanemu w odbudowywanym „polskim Gdańsku“ budynkowi cechy nowoczesności, być syndromem nowych czasów i nowego porządku ustrojowego. Ale wnętrze rozwiązano tradycyjnie: z pudełkową sceną i widownią na planie podkowy. Modernizacja w 2002 roku, przez użycie ciemnoczerwonej tapicerki zachowała tradycyjny, wypracowany w XIX wieku, kanon wnętrz teatralnych. Plafon zakomponowano na wzór mapy nieba ze znakami zodiaku z jarzeniówek.

Historia teatru sięga 1801 roku. Wtedy rozpoczął swoją działalność gdański Teatr Miejski. Mimo skomplikowanej sytuacji politycznej oraz trudności finansowych, z jaką borykała się gdańska scena na przestrzeni wieków, na deskach Teatru Wybrzeże można było oglądać utwory najznakomitszych europejskich autorów, a także wysłuchać kompozycji wielkich twórców operowych, których dzieła z powodzeniem wystawiano na gdańskiej scenie.

Nazywany "młynkiem do kawy", a potem "akwarium" Teatr Wybrzeże doczekał się w dwustuletnim okresie swojego istnienia trzech generalnych remontów gmachu głównego - w 1935, 1967 oraz 2002 roku. Zanim na stałe osiadł pod dzisiejszym adresem zdarzało się, że jego spektakle można było oglądać w kilku miejscach Trójmiasta - W gdyńskiej "stodole" (stojącej w miejscu obecnego Teatru Muzycznego), w sopockim Teatrze Kameralnym, na gdańskiej scenie przy Targu Węglowym oraz w Teatrze Wielkim we Wrzeszczu (dzisiejsza Opera Bałtycka).

Pierwszym dyrektorem w powojennej historii teatru był Iwo Gall - reżyser i scenograf, który prowadził gdańską scenę od 1946 do 1949 roku. Jego spektaklem zainaugurował swoją ponowną działalność zniszczony podczas drugiej wojny światowej teatr. W 1955 roku dyrektorem teatru został Antoni Biliczak. Uznanemu za doskonałego administratora Biliczakowi przez piętnaście lat dyrekcji towarzyszyli nie mniej utalentowani kierownicy artystyczni, m.in. Lidia Zamkow, Zygmunt Hübner, Tadeusz Minc, Marek Okopiński oraz Stanisław Hebanowski. Wśród zatrudnionych przez Biliczaka aktorów znalazły się późniejsze sławy polskiej sceny teatralnej, aktorzy: Kalina Jędrusik, Zbigniew Cybulski, Bogumił Kobiela, Krzysztof Gordon, Halina Winiarska oraz Halina Słojewska, a także reżyserzy: Konrad Swinarski, Bohdan Korzeniewski, Andrzej Wajda, Maciej Prus, Ryszard Major i Krzysztof Babicki.

Począwszy od lat 80. dyrektorami Teatru Wybrzeże byli kolejno: Andrzej Kudlik, Stanisław Michalski, Ewa Bonk-Woźniakiewicz, Krzysztof Nazar i Maciej Nowak. W lipcu 2006 roku dyrektorem gdańskiej sceny został Adam Orzechowski.

Teatr Wybrzeże jest obecnie jednym z najbardziej znanych i cenionych miejsc teatralnych w Polsce. Wystawiane pod jego szyldem spektakle można oglądać na czterech scenach: Dużej Scenie przy Targu Węglowym w Gdańsku, usytuowanej w tym samym budynku, przy ulicy Teatralnej 2, Scenie Malarnia, na deskach sopockiej Sceny Kameralnej przy ulicy Bohaterów Monte Cassino oraz na Letniej Scenie usytuowanej w Pruszczu Gdańskim przy ulicy Zastawnej.

Literatura:

1. Cielątkowska R. "Historia pewnego teatru - następstwo czasu", w: Architektura i Biznes 2002 nr 11.
2. Ciesielski Z., „Nowy budynek teatralny w Gdańsku", w: "Gdańskie Zeszyty Humanistyczne", 1967.
3. Fiszer S.,  „Teatr Wybrzeże. Moja ingerencja", w: "Architektura i Biznes" 2002 nr 11.
4. Hirsch R., „Architektura teatrów na Targu Węglowym w Gdańsku" w: „200 lat teatru na Targu Węglowym w Gdańsku”, Gdańsk: UG i NCK 2004.
5. Kadłubowski L., "Teatr Wybrzeże - omówienie projektu", w: „200 lat teatru na Targu Węglowym w Gdańsku”, Gdańsk : UG i NCK 2004.
6. Olędzki D., „Teatr Gdański", w: „Architektura” 1968,  nr 1.
7. Prusiewicz A., „Trzy teatry na Targu Węglowym (1801-1935-1967) Architektura budynku - rozwiązania sceny i zaplecza" w: „200 lat teatru na Targu Węglowym w Gdańsku”, Gdańsk: UG i NCK, 2004.
8. Trammer H., „Teatr w kolejnej odsłonie", w: „Architektura” 2002 nr 5.

autor: Marta Leśniakowska