ważne wydarzenia
osoby
historia
W roku 1832 hotelarz Julius Kärger zakupił posesję wielkości trzech morgów przy ul. Nabycińskiej (Schwertstrasse 3)[1], prostopadłej do ul. Legnickiej (Friedrich-Wilhelmstrasse). Wydaje się, że zamiarem Kärgera było wzniesienie w tym miejscu kompleksu hotelowego. Do takiego przypuszczenia skłania kilka przesłanek – zawód właściciela, położenie działki przy jednej z trzech głównych arterii miasta, a także spory rozmiar posesji. Do realizacji hotelu jednak nie doszło. Być może Kärger, który zakupił w tym samym czasie kilka posesji w rejonie pl. 1 Maja (Kónigsplatz)[2], – traktował ów zakup jedynie jako lokatę kapitału. (…)
Odpowiedzialnymi za przygotowanie projektów byli C. Peβcheck (Mauermeister) i F. Vorback (Zimmermeister). Wykonane przez obu mistrzów projekty uzyskały akceptację w maju 1855 r. i najpewniej wówczas przystąpiono do realizacji. Prace budowlane ukończono w lutym 1856 r.
Ta obszerna budowla nie miała charakteru monumentalnego. Rozległa, pozbawiona elementów dekoracyjnych fasada nie stanowiła wyraźnego akcentu tutejszej zabudowy, a o odmiennym przeznaczeniu informował przechodniów jedynie napis Cirkus.
Mimo to kärgerowską inicjatywę przyjęto z dużym entuzjazmem i zainteresowaniem. Po raz pierwszy zgromadziła się tu publiczność 19 lutego 1856 r., by obejrzeć występy zespołu Miss Ella[3]. Od tej chwili cyrk zgodnie ze swoim przeznaczeniem służył mieszkańcom Wrocławia przez następnych dziewięć lat.
Istotne konsekwencje dla tego szczególnego przybytku sztuki miał pożar Stadttheater, 19 lipca 1865 r. Utrata w zasadzie jedynego wówczas teatru w mieście zaktywizowała całe społeczeństwo. To dramatyczne wydarzenie dotknęło w równym stopniu występujących na scenie aktorów i akcjonariuszy teatru, a także publiczność. Na zainicjowanym przez akcjonariuszy zebraniu, 25 lipca 1865 r. podjęto decyzję o natychmiastowym urządzeniu tzw. teatru zastępczego (Intermistertheater). Zadanie powierzono utworzonemu wówczas na mocy miejskiego rozporządzenia komitetowi, którego członkowie rekrutowali się z byłych udziałowców Stadttheater. Ustalono, że najdogodniej będzie doraźnie na ów cel wykorzystać Cyrk Kärgera[4]. Charakter tejże budowli pozwalał na stosunkowo szybkie i bez znacznych nakładów finansowych urządzenie sceny, na której wznowiłby pracę zespół aktorski. Istnienie wielu pomieszczeń ponadto stwarzało możliwość zorganizowania w nich garderoby i rekwizytorni.
Prace adaptacyjne trwały – zgodnie z wyznaczonym terminem – sześć dni. 30 lipca 1865 r. śpiewogrą Die Lebensmüden, autorstwa E. Raupacha, zainagurowano dwumiesięczny sezon w owym Intermistertheater[5].
Podyktowane nagłą koniecznością przekształcenie budowli cyrkowej w budynek teatru sprawiło, że całość wykonanych prac ograniczyła się tylko do niezbędnych zmian. Na miejscu istniejącego podium została urządzona scena, a parter widowni urządzono w ten sposób, że na dotychczasowym menażu ułożono podłogę z desek, gdzie ustawiono rzędy krzeseł. Wiemy z doniesień wrocławskiej prasy, że koszty związane z wyposażeniem sceny w maszynerię oraz kulisy były najpoważniejszym wydatkiem i wyniosły 2000 talarów[6].
Mimo ograniczeń finansowych, przez wprowadzenie kolorystyki stosowanej w architekturze teatralnej, wnętrzu starano się nadać bardziej reprezentacyjny charakter. Wyłożone czerwonymi tapetami ściany lóż, wyposażonych w fotele wyścielane skórą, kontrastowały z utrzymaną w bieli pozostałą częścią widowni. Uroczysty wygląd wnętrza akcentowały złocenia, którymi pokryto drobne elementy skromnego wystroju. Zabrakło jednak pieniędzy i, przede wszystkim, czasu, by urozmaicić dekoracją skromną fasadę, chociaż i tu wprowadzono pewne zmiany. Zmiany te wynikały głównie z troski o publiczność, dla której obok głównego wejścia udostępniono dwa dodatkowe[7].
Sześciotygodniowy okres, kiedy pod dachem Cyrku Kärgera publiczność oklaskiwała klasyczny repertuar – nie pozostał epizodem. Chociaż w październiku roku 1865 budowla znów funkcjonowała zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem, to fakt, że sprawdziła się jako budynek teatru, nie pozostał bez następstw. Wejście w życie wspominanej już ustawy procedurowej, zachęciło Georga Krusego, ówczesnego właściciela cyrku, do starań o koncesję na przedsięwzięcie teatralne. Uzyskanie jej – jeszcze w tym samym roku – przesądziło o dalszych dziejach kargerowskiego etablissements. 2października 1869 r. przedstawieniem Königsleutnant Karla Gutzkowa – Georg Kruse otworzył tu nazwany jego imieniem teatr. Od tego dnia przez następnych siedemdziesiąt kilka lat budynek cyrku działał i pozostał w świadomości wrocławian jako teatr. Wprawdzie Kruse po niepowodzeniach finansowych zaprzestał działalności teatralnej 15 września 1870 r., ale już 21 września tegoż roku w murach starego cyrku rozpoczął działalność Teatr Talia pod dyrekcją Friedricha Schwemmera. Trzeba zaznaczyć, że od 1 stycznia 1875 r. Teatr Talia działał jako filia Teatru Miejskiego[8]. W roku 1932 z okazji 70-lecia urodzin twórcy Tkaczy otrzymał imię tego wybitnego dramaturga przełomu XIX i XX w.[9] W roku 1936 Teatr im. G. Hauptmanna zamknięto. Sztuki dramatyczne wystawiano od tej pory w Teatrze Miejskim i w Schauspielhausie przy ul. Zapolskiej.
Architektoniczne przeobrażenia budowli
Niezależnie od naszych spostrzeżeń wiążących powstanie, nie istniejącego od lat, Teatru Talia z dwoma wydarzeniami – pożarem Stadttheater i ustawą procederową z roku 1869 – czynnikami sprzyjającymi tej decyzji były w równym stopniu: usytuowanie założenia i jego architektura. Zmiany funkcji budynku pociągnęły za sobą konkretne działania budowlane. Nie bez znaczenia był fakt, że kolejni właściciele przybytku starali się w miarę swoich, czasami bardzo skromnych, możliwości finansowych zmodernizować założenie, by w pełni spełniało oczekiwania bywalców. Specyfika pełnionej pierwotnie funkcji, która zaważyła w sposób istotny na kształcie architektonicznym budowli, oraz kolejne jej przeobrażenia skłaniają nas do odtworzenia owych etapów.
Cyrk Kärgera powstał w rejonie Przedmieścia Mikołajskiego, w miejscu, gdzie ul. Nabycińska zbiegała się z ul. Legnicką - najważniejszą arterią tej części Wrocławia. Rozwój urbanistyczny miasta, zapoczątkowany w roku 1806 nakazem wyburzenia fortyfikacji, objął swoim zasięgiem również tereny rozpościerające się na zachód od Bramy Mikołajskiej. Jednak ewolucja Przedmieścia Mikołajskiego nie była tak dynamiczna jak Przedmieścia Świdnickiego. Także struktura społeczna nowo powstałej dzielnicy kształtowała się w sposób odmienny. Właściciele tutejszych posesji nie stanowili wrocławskiego establishment, lecz głównie osiedlali się tu kupcy i rzemieślnicy. Wydaje się, że momentem znaczącym dla tego obszaru Wrocławia było otwarcie w roku 1846 Dworca Świebodzkiego. Wówczas coraz liczniej w rejonie ul. Legnickiej zaczęły powstawać zajazdy i restauracje. (…)
W lipcu roku 1854 Ferdinand Vorback i Carl Peβcheck przedstawili do zatwierdzenia projekt zleconej im przez Kärgera budowli. Widoczny na projekcie rzut przyziemia i rzut widowni oraz przekroje poprzeczne wzdłuż osi północ-południe i osi wschód-zachód, a także rysunek kolumienki dają częściowe wyobrażenie o koncepcji budowniczych[10].
Naszkicowany przez budowniczych plan sytuacyjny posesji Kärgera świadczy, że autorzy projektu starali się wykorzystać istniejącą zabudowę, którą stanowiły trzy budynki usytuowane wzdłuż zachodniego, południowego i wschodniego boku działki. Zachowali dawne budowle nieznacznie je modyfikując – tylko jedna z nich (zachodnia) została częściowo rozebrana. Leżące u podstaw koncepcji oszczędnościowe podejście budowniczych miało istotny wpływ na dyspozycję przestrzenną kompleksu. Było to założenie o nieregularnym rzucie, składające się z czterech członów o odmiennych funkcjach i sporego dziedzińca wewnętrznego od strony północnej. Wzdłuż linii ul. Nabycińskiej usytuowany był założony na rzucie wydłużonego prostokąta budynek frontowy, w którego obrębie zaprojektowano wejście oraz pomieszczenia kas i garderoby. Od południa przylegał doń na rzucie mocno wydłużonego prostokąta (o stosunku proporcji 1:7) budynek, w którym przewidziano wiele pomieszczeń dla zwierząt. Niewielki, wyodrębniony budynek usytuowany w północno-zachodnim narożu przeznaczono na ciepłownię. W tak zorganizowaną przez dawną zabudowę przestrzeń wpisano zaprojektowany od podstaw, na nieregularnym rzucie o poligonalnym zarysie od strony dziedzińca, zasadniczy trzon cyrku. Środek tegoż zajęła arena otoczona amfiteatralną widownią, zestawioną z czterech segmentów rozdzielonych przez wejścia na krańcach wytyczonych osi (północ-południe, wschód-zachód). (…)
Arenę od miejsc siedzących odgradzał szeroki pas obejścia, którego granicę z widownią wyznaczały rytmicznie rozmieszczone kolumienki (prawdopodobnie żeliwne), wspierające półkoliście zamkniętą przestrzeń nad areną. Dwukondygnacyjny trzon nakrywał wielopołaciowy dach namiotowy, którego szczyt wieńczyła latarnia pełniąca funkcje wentylacyjne.
Sądzić można, że zaproponowane rozwiązanie nie zadowoliło w pełni zleceniodawcy, skoro z roku 1855 pochodzą następne projekty cyrku sygnowane przez Pefichecka i nieznanego z nazwiska budowniczego. Wydaje się, że dopiero te projekty posłużyły jako podstawa do budowy. (…)
O wyglądzie zewnętrznym budynku niewiele możemy powiedzieć, poza tym, że był nader skromny. Zachował się, co prawda, rysunek fragmentu fasady z głównym wejściem z roku 1857, ale wydaje się, że pozostał on jedynie w sferze projektu. Możemy jednak sądzić, że Kärgerowi zależało na nadaniu rozległej fasadzie pewnych cech reprezentacyjności i w tym celu powierzył E. Haynowi przygotowanie oddzielnego projektu modernizacji fasady. Pomysł Hayna polegał na niekonwencjonalnym sposobie rozwiązania tej części fasady, gdzie mieściło się wejście. Trzyosiowa część środkowa ujęta lizenami miała zwieńczenie o formie frontonu. W kondygnacji parteru podział stanowiły trzy półkoliście zamknięte wnęki. Centrum drugiej - o rysunkowym boniowaniu - zajęła, skomponowana również jako arkad tryforyjna loggia, zwieńczona belkowaniem. Zastosowany motyw arkad przypominał Rundbogenstil, natomiast belkowanie nad loggią i fronton został rozwiązany za pomocą form antycznych. (…)
Literatura:
- Breslauer Zeitung, 25 lipca 1865, nr 341.
- Breslauer Zeitung", 30 lipca 1865, nr 351.
- Kiseritzky E., Das Gelände der Ehemaligen Festung Breslau 1813-1870, Mitteilung aus dem Stadtarchiv und Stadtbibliothek zu Breslau 1903.
- Middleton R., D. Watkin, Neoclassicaland 19th Century Architecłure, London 1987.
- Neue Breslauer Zeitung, 4 września 1932.
- Sittenfeld L., Geschichte des Breslauer Theaters von 1841 bis 1900, Breslau 1909.
- Schlesische Zeitung, 19 lutego 1856, nr 265.
- Wernekinck H., Der Berliner Cirkus in der Friedrichstrafie No. 141a, „Zeitschrift fur Bauwesen", 1853.
[1] E. Kiseritzky, Das Gelände der Ehemaligen Festung Breslau 1813-1870, Mitteilung aus dem Stadtarchiv und Stadtbibliothek zu Breslau 1903, s. 60.
[2] Ibidem, s.60.
[3] Schlesische Zeitung, 19 lutego 1856, nr 265.
[4] Breslauer Zeitung, 25 lipca 1865, nr 341.
[5] L. Sittenfeld, Geschichte des Breslauer Theaters von 1841 bis 1900, Breslau 1909.
[6] Breslauer Zeitung, 30 lipca 1865, nr 51.
[7] Ibidem.
[8] L. Sittenfeld, op.cit., s. 174.
[9] Neue Breslauer Zeitung, 4 września 1932.
[10] Archiwum Budowlane miasta Wrocławia, T. 3990.
autor: Bożena Grzegorczyk
informacje dodatkowe
nie wprowadzono żadnych informacji
Dodaj informacje