enczsksiplhudeitsvhrespt
/ plgłówne menu
jesteś tutaj Theatre database
EN | CS | PL | DE

Teatr im. Juliusza Słowackiego

także Deutsches Theater (1940), Staatstheater des Generalgouvernements (1940-1945), Teatr Miejski/ Stadttheater im. Juliusza Słowackiego (1939), Teatr Miejski (1893-1909), Teatry Dramatyczne Kraków – Teatr im. Juliusza Słowackiego (1946-1954), Teatr Miejski im. Juliusza Słowackiego (1909-1939, 1945-1946)
historia teatrugaleriadane techniczneoryginalne wyposażenie

ważne wydarzenia

(więcej)1.8.1888 | Feliks Szlachtowski, prezydent miasta, ogłosił konkurs na budowę nowego gmachu teatru

Feliks Szlachtowski (20.11.1820 - 11.03.1896) - prawnik, prezydent Krakowa w latach 1884-1893

http://www.krakow.pl/modules/fotogal/gallery/index.php/2007/album886/album884/DSCF5300_kopia


(więcej)21.10.1893 | otwarcie teatru

(więcej)1901 | prapremiera "Wesela" Stanisława Wyspiańskiego

osoby

Jan Zawiejski |Architekt
Antoni Tuch |Malarz
(więcej)Alfred Daun |Rzeźbiarz

autor posągów i płaskorzeźb zdobiących fasadę i westybul Teatru im. Słowackiego


Tadeusz Błotnicki |Rzeźbiarz
(więcej)Mieczysław Zawiejski |Rzeźbiarz
autor posągów i płaskorzeźb zdobiących fasadę i westybul Teatru im. Słowackiego

(więcej)Karol Uznański |
Prace ślusarskie

(więcej)Adolf Putz |
Prace kamieniarskie

(więcej)Michał Szczyrbała |
Prace kamieniarskie

(więcej)Józef Kulesza |
Prace kamieniarskie

(więcej)Rawicz Stefan |
Wykonał prace murarskie w teatrze.

(więcej)Ignacy Miarczyński |

Wykonał w teatrze prace murarskie.


historia

30 września 1972 roku podczas posiedzenia Rady Miasta Krakowa po raz pierwszy oficjalnie poruszono kwestię budowy nowego gmachu teatralnego w Krakowie. Działający wówczas w Krakowie od 1799 roku Stary Teatr znajdujący się u zbiegu ulic Jagiellońskiej i Szczepańskiej, przestał spełniać wymagania zarówno techniczne, jak i estetyczne.

Po licznych perturbacjach natury ogólnej (przede wszystkim gdzie budować i za co, stały problem wszystkich organizatorów  analogicznych działań w tamtym czasie), prezydent miasta dr  Feliks Szlachtowski ogłosił w dniu 1 sierpnia 1888 roku w wybranych dziennikach polskich, niemieckich, francuskich i austriackich,  międzynarodowy konkurs na projekt teatru[1].

Specjalnie wydrukowany program (bardzo rozbudowany i o wiele bardziej szczegółowy od lubelskiego), wraz z planem sytuacyjnym, przewidywał, że teatr stanie na placu św. Ducha, frontem zwrócony do ul. Szpitalnej. Będzie służył do wystawiania komedii, dramatów oraz opery z baletem. Widownia – znacznie większa niż w Lublinie – na ok. 900-960 miejsc dla publiczności i 45 dla orkiestry, miała stanowić nierozerwalną całość z przyległymi doń przedsionkami, korytarzami, schodami, garderobami i toaletami. Należało również uwzględnić miejsce na obszerne foyer z bufetem, westybul z kasami oraz pomieszczenia techniczne i uzupełniające. Podobnie jak w Lublinie, wymagano zaprojektowania budynku w całości z materiałów ogniotrwałych, z usunięciem drewna – jako łatwopalnego – z wszystkich elementów konstrukcyjnych. Scena zaopatrzona w urządzenia i maszyny odpowiednie do ówczesnego stanu wiedzy technicznej, koniecznie z żelazną kurtyną. A ponadto, centralne ogrzewanie, sztuczna wentylacja oraz oświetlenie elektryczne i gazowe w całym gmachu. Obok zwykłej sieci wodociągowej również specjalny wodociąg przeciwpożarowy. Szczególny nacisk kładł program konkursu na odpowiednią liczbę klatek schodowych, tak skonstruowanych aby zapewnić publiczności szybkie i bezpieczne wyjście z gmachu w każdej sytuacji[2].

Warunki konkursu (równie szczegółowe i obszerne) wymagały od uczestników   przedłożenia planów poszczególnych kondygnacji i przekrojów poprzecznych w skali 1:100 (z wyjątkiem sytuacji w skali 1:500). Razem 12 rysunków wraz z objaśnieniami i szczegółowym kosztorysem, który pod żadnym pozorem nie powinien przekroczyć sumy preliminowanej na budowę teatru tj. 400 000 złr. Zastrzeżono, że projekty o wyższych kosztach wykonania nie będą w ogóle rozpatrywane[3].

Prace miały być nadsyłane na ręce Prezydenta Krakowa do dnia 1 marca 1889 roku do godz. 12.00 w południe.  Postanowiono przyznać trzem najlepszym projektom nagrody w wysokości 2500, 1500 i 1000 złr. Dodatkowo Rada miasta przeznaczyła 1500 złr. na zakup dalszych trzech wyróżnionych planów. Wszystkie prace nagrodzone i wyróżnione stawały się własnością Gminy miasta Krakowa, która zastrzegła sobie prawo ich użytkowania. Ustalono również, że skład jury zostanie ogłoszony najdalej w ciągu jednego miesiąca, a jurorzy w celu wydania werdyktu zbiorą się nie później niż 14 dni od chwili zamknięcia konkursu, po czym projekty zostaną wystawione na widok publiczny przez okres dwóch tygodni[4].

Program i warunki były więc bardzo precyzyjne, wręcz restrykcyjne w odniesieniu do układu i wielkości wnętrz oraz ich wyposażenia. Natomiast co do kształtu i charakteru bryły zewnętrznej, tak przecież istotnej dla zabytkowej zabudowy tej części miasta, zdominowanej przez gotycką sylwetkę kościoła św. Krzyża, organizatorzy nie wysunęli zasadniczo żadnych konkretnych sugestii. Wymagano jedynie (ze względu na panujące w Krakowie warunki klimatyczne) unikania zbytniego przeładowania  elewacji  zewnętrznych ornamentami oraz otwartych loggii, balkonów i tarasów. Ta pozorna swoboda w kształtowaniu poszczególnych elewacji okazała się jednym z błędów, których w tym konkursie popełniono zresztą znacznie więcej. M.in. wydrukowano program i warunki konkursu w języku polskim i niemieckim, których treść różniła się jednak między sobą w kilku istotnych punktach. Wprowadziło to niepotrzebną dezorientację i zdenerwowanie w międzynarodowym gronie konkurentów[5].

Ponadto wbrew pierwotnym obietnicom o podaniu składu jury w ciągu miesiąca, dokonano tego dopiero cztery miesiące później. Jurorami zostali: Zygmunt Gorgolewski (królewski budowniczy w Halle), baron Karl Hasenauer (c.k. radca budownictwa i nadworny architekt w Wiedniu), Juliusz Hochberger (dyrektor urzędu budowlanego we Lwowie), Stanisław Koźmian (redaktor „Czasu” i były dyrektor teatru w Krakowie), Janusz Niedziałkowski (dyrektor urzędu budownictwa miejskiego w Krakowie), Juliusz Niedzielski (architekt w Wiedniu), Juliusz Rudolph (c. k. inspektor opery w Wiedniu), Józef Sare (c. k. nadinżynier we Krakowie),  Mikołaj Ýbl (architekt w Budapeszcie) i prof. Josef Zitek΄ (architekt w Pradze)[6].

Konkurs krakowski cieszył się ogromnym zainteresowaniem, co zaowocowało nadesłaniem 21 projektów. Aż 14 z nich wykonali architekci zagraniczni, a pozostałe 7 architekci polscy, w tym 4 twórcy związani z Krakowem. Nagrodę pierwszą przyznano projektowi pod godłem „Experientia”, autorstwa głośnej spółki architektów wiedeńskich Ferdynand Fellner i Hermann Helmer, których dzielnie wspomagał Tomasz Pryliński z Krakowa (autor przebudowy Sukiennic w latach 1875-1878),  drugą projektowi „Fredro” Sławomira Odrzywolskiego i Karola Zaremby z Krakowa oraz trzecią „Nobile officium judicis” Jana Zawiejskiego, również z Krakowa[7]. Ponadto międzynarodowe jury zaproponowało Gminie miasta zakupienie drugiego projektu autorstwa Karola Zaremby i Sławomira Odrzywolskiego, godło „Pegaz”,  Heinricha Christiana Seelinga z Berlina, godło „Klar und hell” (który wkrótce potem, w latach 1894-1896 wykonał plany i kierował budową Teatru Miejskiego w Bydgoszczy) oraz Emila Rittera von Förstera z Wiednia, godło „Cel i praca”. Postanowiono także oznaczyć zaszczytną wzmianką projekty spółki Tadeusz Stryjeński i Władysław Ekielski, godło „Jeanne d ́Arc”, Vratislava Pasovsky΄ego z Pragi, godło „Halka” (wykonany przy współudziale inż. Heinricha Fialka) oraz Hartela i Neckelmanna z Lipska, godło „Res severa – verum gaudium”[8].

Już z tego krótkiego przeglądu autorów projektów nagrodzonych, zakupionych i oznaczonych zaszczytną wzmianką wynika jednoznacznie, że byli to najciekawsi, a zarazem najbardziej znani i cenieni architekci w swoich krajach. Jedni w pełni sił twórczych, a drudzy dopiero rozpoczynający wielką karierę, której efekty możemy oglądać do dzisiejszego dnia w wielu miastach polskich i za granicą. Nadmiar bogactwa, a zwłaszcza niezdecydowanie jurorów, którzy co prawda przyznali trzy nagrody regulaminowe, lecz byli jednocześnie zdania, że ”…między konkursowemi planami nie ma jednego czyniącego w zupełności zadosyć wymogom i warunkom programu konkursowego”[9], doprowadziły do niepotrzebnego chaosu, który pogłębił dodatkowo brak motywów werdyktu.

Z zachowanego materiału ilustracyjnego wynika, że projektując formę bryły zewnętrznej teatru, jej liczne i różnorodne detale,  architekci  korzystali głównie z dwóch wielkich epok stylowych – klasycyzmu i renesansu.  Nierzadko cechy jednej i drugiej można znaleźć w różnych miejscach tej samej pracy. Z klasycyzmu zaczerpnięto przede wszystkim motywy portyku, tympanonów, naczółków i balustrad z rzeźbami. Wykorzystano również zasadę wielkiego porządku, głównie w podziałach wertykalnych. Natomiast renesans i to renesans w wydaniu krakowskim, reprezentowały grzebieniaste attyki i maszkarony rodem z pobliskich Sukiennic. Nie brakowało również bogactwa i przepychu baroku (w tym tak charakterystycznych wysokich mansardowych dachów), z jego dążnością do wyrafinowanej gry światła i cienia oraz chęcią wyeksponowania silnie rozczłonkowanych porządków architektonicznych. Chęć uwzględnienia jak największej liczby wymogów programu, a także – jak się wydaje – nadmierne zapatrzenie wielu konkurentów we wzory obce, zwłaszcza drezdeński Hoftheater Gotfrieda Sempera (z lat 1837-1841) oraz Operę paryską Charlesa Garniera, doprowadziły do tego, że powstały w dużej mierze twory sztuczne.  Co prawda o stosunkowo efektownej elewacji frontowej (najczęściej w formie wysuniętego ryzalitu z trójdzielną loggią w drugiej kondygnacji), ale za to o zbyt długich elewacjach bocznych (które raziły monotonnością i płaskością) i za dużej (niekiedy) wysokości w stosunku do szerokości. Projektanci nie do końca radzili sobie również z zastosowanym po raz pierwszy - przez Garniera – czytelnym podziałem budynku teatralnego na trzy wyraźne moduły  (foyer, widownia i scena z zapleczem technicznym), nakryte osobnymi dachami oraz ich bogatym i zróżnicowanym detalem architektonicznym.

W efekcie nagrodzone projekty raziły nadmiernym, eklektyzmem niespójnej bryły zewnętrznej. Jeżeli natomiast chodzi o układ wnętrz, wszyscy uczestnicy konkursu obrali jako punkt wyjścia wydłużony prostokąt, w który – za przykładem paryskim – wpisywano konsekwentnie widownię o kształcie oscylującym pomiędzy połową, a ¾ elipsy. Starano się również stworzyć jej odmiany zbliżone do dzwonu czy kielicha. Ale o ile w projektach krakowskich widownia, ze sceną (i jej zapleczem technicznym) stanowiły aż 2/3 długości całego budynku, to w o wiele większej Operze paryskiej, tylko nieco ponad połowę długości.

Wątpliwości narosłe wokół konkursu i werdyktu jury, a także rozbudzone nadmiernie emocje spowodowały, że po długich (trwających kilka miesięcy) dyskusjach, postanowiono nie realizować żadnego z nagrodzonych projektów. Ponieważ jednak społeczeństwo Krakowa, podobnie jak i środowiska  architektoniczne,  domagały się zakończenia sprawy, w czerwcu 1889 roku Rada miasta rozpisała drugi konkurs zamknięty, do którego zaproszono: Tadeusza Stryjeńskiego i Władysława Ekielskiego (jako spółkę) oraz osobno Karola Zarembę, Sławomira Odrzywolskiego i Jana Zawiejskiego[10]. Emocje towarzyszyły konkursowi do samego końca, a sytuacja zmieniała się jak w kalejdoskopie. Ostatecznie w kwietniu 1890 roku na 51 radnych miejskich aż 33 uznało za najlepszy projekt Zawiejskiego, a tylko 4 Stryjeńskiego i Ekielskiego, choć z tonu wcześniejszych dyskusji można było odnieść wrażenie,  że to właśnie ich propozycja zostanie zrealizowana. W tej sytuacji decyzją Rady powierzono budowę teatru Zawiejskiemu[11]. Pierwsze prace ziemne i budowlane rozpoczęto 26 marca 1891 roku[12], a uroczyste otwarcie nowo wybudowanego gmachu nastąpiło zaledwie po upływie dwóch i pół roku, 21 października 1893 roku w samo południe[13]. Program uroczystości – równie bogatej i efektownej jak w Lublinie – opracowali: Adam Asnyk, Faustyn Jakubowski, Fryderyk Zoll i Józef Muczkowski. Obecni byli zarówno przedstawiciele Rady miasta, rzemieślnicy krakowscy w tradycyjnych strojach ze sztandarami, władze krajowe, reprezentacja Akademii Umiejętności oraz oficjalne delegacje Lwowa, Warszawy, Poznania, Pragi i Wiednia. Obecni byli również ludzie sztuki, m.in. Wojciech Kossak, Stanisław Koźmian, Karol Estreicher (sen.) i Władysław Żeleński, a także - mimo ciężkiej choroby - Jan Matejko, który kilka lat wcześniej bardzo gwałtownie (i niestety bezskutecznie) protestował przeciwko rozbiórce średniowiecznego szpitala św. Ducha, aby stworzyć plac pod budowę nowego teatru[14].

Oczom krakowian ukazał się tyle efektowny, co mimo wszystko zaskakująco eklektyczny – jak na ostatnie dziesięciolecie XIX wieku – budynek, zdominowany przez elementy neorenesansowe, można wręcz powiedzieć rodzime, zaczerpnięte z XVI-wiecznych zabytków miejscowej architektury (głównie Sukiennic i Wawelu). I choć znacznie mniejszy od paryskiego „pierwowzoru”, równie jak on pompatyczny, z licznymi płaskorzeźbami i rzeźbami w elewacji frontowej (dzieło Tadeusza Błotnickiego i Alfreda Dauna), a także  gipsowymi sztukateriami we wnętrzach, zdobionymi obficie złotem, połyskującymi tajemniczo w świetle – rozbłysłych po raz pierwszy w Krakowie - elektrycznych żyrandoli i kinkietów. Ściany pomalowane na kolor czerwony i kremowy, uzupełniały – w miejscach najbardziej reprezentacyjnych - polichromie typu pompejańskiego (autorstwa Antoniego Tucha). Z efektowną, wielofigurową dekoracją reprezentacyjnej kurtyny, projektu Henryka Siemiradzkiego (gotową dopiero w lutym 1894 roku),  znakomicie współgrały obite czerwonym aksamitem fotele widowni[15].

Dla Jana Zawiejskiego (1854-1922)[16], wygrany konkurs, a następnie budowa teatru krakowskiego była – tak na prawdę – początkiem jego prawdziwej kariery zawodowej. Za najoryginalniejsze (niestety nie zrealizowane) dzieło architekta należy uznać koncepcję Pałacu Wodnego z 1897 roku, przygotowaną z myślą o Wystawie Światowej w Paryżu w 1900 roku. W latach następnych uczestniczył (z różnym zresztą skutkiem) w wielu konkursach na budynki użyteczności publicznej (m.in.  na projekt Pałacu Pokoju w Hadze, w 1905 roku), projektował i kierował budową wielu budowli o różnym przeznaczeniu, w tym licznych kamienic (w latach 1909-1910 wzniósł własną kamienicę „Jasny Dom” na rogu ul. Biskupiej i Łobzowskiej). W uznaniu zasług, w czerwcu 1900 roku, Rada miejska Krakowa mianowała Zawiejskiego stałym budowniczym miejskim[17].


 

[1] O konkursie poinformowały m.in.: „Kraj” 1888, nr 32, s. 14; „Czas” 1888, nr 179, s. 4; nr 181, s. 4; „Kurier Lwowski” 1888, nr 219, s 3-n.; „Nowa Reforma” 1888, nr 180, s. 4; „Gazeta Lwowska” 1888, nr 182, s. 8; „Dziennik Poznański” 1888, nr 182, s. 4; „Gazeta Toruńska” 1888, nr 183, s. 3; „Czasopismo Techniczne” 1888, nr 15, s. 134; „Przegląd Techniczny” 1888, z. 8, s. 186-n. Z zachowanych materiałów archiwalnych (Archiwum Państwowe w Krakowie, akta TM-10) wynika, że odpowiednie notatki zamieściły również: „Figaro” i „Architecture” (Paryż), „Wiener Zeitung” i „Oester Ingennieur und Architekturen Verein” (Wiedeń) oraz „Expedition der Deutschen Bauzeitung” (Berlin).

[2] Program i warunki konkursu na budowę teatru nowego w Krakowie, Kraków 1888, s. 1-n.

[3] Ibidem, s. 2-n.

[4] Ibidem

[5] Rozmaitości, „Czasopismo Techniczne” 1888, nr 22, s. 188.

[6] Archiwum Państwowe w Krakowie, akta TM-12 – Wykaz sędziów zaproszonych przez Gminę m. do ocenienia planów konkursowych na budowę teatru w Krakowie, rkps; Kronika bieżąca, „Przegląd Techniczny” 1889, z. 1, s. 19; Rozmaitości, „Czasopismo Techniczne” 1889, nr 3, s. 22. Panowie Ýbl  i Niedzielski zostali wybrani w miejsce pierwotnie zaproszonych Főrstera i Zacharewicza, którzy nie przyjęli zaproszenia z przyczyn osobistych (zamierzali uczestniczyć w konkursie).

[7] Protokół z obrad sądu konkursowego oceniającego projekta na budowę teatru miejskiego w Krakowie, Kraków 1889, s. 19-n.

[8] Kronika bieżąca, „Przegląd Techniczny” 1889, z. 3, s. 78.

[9] Protokół z obrad sądu konkursowego…, op. cit., s. 20.

[10] Z miasta i kraju, „Czas” 1889, nr 126, s. 3; nr 129, s. 3; por.  Archiwum Państwowe w Krakowie, akta TM-10 – brudnopisy listów dr Szlachtowskiego do architektów z datą 27 czerwca.

[11] Kronika bieżąca, „Czasopismo Towarzystwa  Technicznego Krakowskiego” 1890, nr 3, s. 32; Kronika, „Świat” 1890, nr 10, s. 238.

[12] Otwarcie Teatru Miejskiego w Krakowie, [w:] Józefa Czecha Kalendarz Krakowski na rok 1894, R.LXIII,   s. 130.

[13] Teatr miejski w Krakowie, „Czasopismo Techniczne” 1893, nr 21, s. 171.

[14] Kazimierz Nowacki, Dzieje Teatru w Krakowie. Architektura krakowskich teatrów, op. cit., s. 213.

[15] Ibidem, s. 208 oraz s. 214-226 (opis  wystroju wnętrz).

[16] Architekt, jako jeden z nielicznych architektów polskich czynnych w XIX-tym wieku doczekał się wartościowej monografii pióra Jacka Purchli, Jan Zawiejski architekt przełomu XIX i XX wieku, Warszawa 1986.

[17] Ibidem, s. 49-71.

 

Literatura:

1. Bar A., Dzieje teatrów krakowskich, Kraków 1932.

2. Krakowskie rodowody teatralne. Materiały z sesji naukowej „Z Krakowa w świat" 22-24 października 1993, pod redakcją J. Michalika, Kraków 1994.

3. Marczak-Oborski S., Teatr w Polsce 1918-1939. Wielkie oirorf&z, Warszawa 1984.

4. Marczak-Oborski S., Teatr polski w latach 1918-1965. Teatry dramatyczne, Warszawa 1985.

5. Michalik J., Dzieje teatru w Krakowie w latach 1893-1915, cz. I, wol. 1 -2, Teatr Miej­ski, Kraków-Wrocław 1985.

6. Michalik J., Dzieje teatru w Krakowie w latach 1893-1915, cz. II, W cieniu Teatru Miejskiego, Kraków 1987.

7. Michalik J., Wspomnienia Karola Rollego o teatrze, „Pamiętnik Teatralny" 1983, z. 3.

8. Michalik J., L. Rydel, Szkoła dramatyczna miejskich teatrów krakowskich, „Pamiętnik Teatralny" 1990, z. 1-2.

9. Nowacki K., Architektura teatrów krakowskich, Kraków 1982.

10. Nowacki K., Tak oczekiwany gmach..., „Architekt" 1991, z. 3. Objaśnienie projektu na budowę teatru krakowskiego wykonanego przez architekta Jana Zawiejskiego, Kraków 1889.

11. Purchla J., Teatr i jego architekt, Kraków 1993.

12. Purchla J., Jan Zawiejski, architekt przełomu XIX i XX wieku, Warszawa 1986.

13. Reiss J., Opera w Teatrze Miejskim im. J. Słowackiego w Krakowie, Kraków 1945.

14. Sprawozdania Komisji Teatralnej w Krakowie 1893-1911. Napisali Karol Estreicher i Józef Flach, wstęp, opracowanie, przypisy D. Poskuta-Włodek, Warszawa 1992.

15. Szukiewicz M., [O teatrze krakowskim, maj 1916r.],rkps 8804II,Biblioteka Jagiellońska.

16. Teatr polski w latach 1890-1918. Zabór austriacki i pruski, redakcja T. Sivert, R. Taborski, Warszawa 1987.

17. Waśkowski A., Teatr Teofila Trzcińskiego w Krakowie (1931-32), Kraków 1932.

 

 

autor: Lechosław Lameński

informacje dodatkowe

nie wprowadzono żadnych informacji

Dodaj informacje

nazwa będzie opublikowana

Email nie zostanie opublikowany

Informacja: Informacja o teatrze musi zawierać minium 10 znaków.

nineminusfive=