Gmach przy ulicy Jagiellońskiej 28 (niegdyś – Petersburskiej), w którym obecnie mieści się Teatr Baj, został wybudowany dla instytucji wychowawczych warszawskiej gminy żydowskiej. Otrzymał imię Michała Bergmana, inicjatora przedsięwzięcia, filantropa i przewodniczącego gminy.

Budynek powstawał w latach 1913-1914 według projektu Henryka Stifelmana. Mieściły się w nim – oprócz przestronnej sali modlitw – różne instytucje edukacyjne i wychowawcze: przytułek dzienny, ochronka, szkoła (a w niej – szkolne muzeum), mieszkania personelu (nauczycieli) oraz biura dzielnicowego wydziału dobroczynności.

Obiekt został wzniesiony na planie podkowy. Jej boczne części, spojone łącznikiem, utworzyły dziedziniec przeznaczony na plac zabaw dla dzieci. Faliście ukształtowane szczyty zwieńczeń elewacji nasuwają skojarzenia z realizacjami monachijskiego architekta Theodora Fischera. Mogą również stanowić odwołanie do tradycji architektury osiemnastowiecznych synagog z terenów dawnej Rzeczypospolitej.

W 1940 r. społeczność żydowska została przesiedlona do getta, a dawną placówkę wychowawczą zamieniono w szpital. Po wojnie część budynku zajmował Wojewódzki Komitet Żydów w Polsce. W latach 1948-1950 przeprowadzono adaptację gmachu według projektu Eleonory Sekreckiej na potrzeby Teatru Żydowskiego im. Ester Rachel Kamińskiej. Ostatecznie, w grudniu 1953 r., budynek stał się siedzibą Teatru Baj, istniejącego od roku 1928.

            Literatura

1. Baj wśród dzieci. 85 lat najstarszego teatru lalek w Polsce, koncepcja i red. M. Waszkiel, przy współpr. A. Kaszuby, Warszawa 2014.
2. Bergman E., „Nie masz bóżnicy powszechnej”. Synagogi i domy modlitwy w Warszawie od końca XVIII do początku XXI wieku, Warszawa 2007.
3. Grygiel T., Gmach Wychowawczy Warszawskiej Gminy Starozakonnych im. Michała Bergsona i Dom Akademików Żydów w Warszawie. W kręgu inspiracji monachijskiej, „Kwartalnik Historii Żydów” 2012, nr 4.
4. Kasprzycki J., Korzenie miasta. Warszawskie pożegnania, t.3: Praga, Warszawa 1998.
5. Kroszczor H., Kartki z historii Żydów w Warszawie XIX-XX w. Sylwetki, szkice, Warszawa 1979.
6. Małkowska-Bieniek E., Śladami warszawskich Żydów, Warszawa 2008.
7. Mórawski K., Kartki z dziejów Żydów warszawskich, Warszawa 2011.
8. St[ifelman] H., Gmach Instytucyj Wychowawczych Warszawskiej Gminy Starozakonnych na Pradze przy ul. Jagiellońskiej w Warszawie, „Architekt” 1924, z. 3.
9. Wirtualny Sztetl: http://www.sztetl.org.pl/pl/article/warszawa/11,synagogi-domy-modlitwy-i-inne/3519,gmach-wychowawczy-warszawskiej-gminy-starozakonnych-im-m-bergsona-ul-jagiellonska-28-/ (dostęp – 24.08.2016).
10. W kręgu warszawskiego „Baja”, oprac. i zebrał H. Jurkowski, Warszawa 1978.