Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego
także Teatr Miejski (1945-1946), Teatr Miejski im. Wojciecha Bogusławskiego (1936-1939, 1946-1949), Landesbühne (1939-1945)Pl. Bogusławskiego 1 | |
pokaż na mapie | http://www.teatr.kalisz.pl/ |
ważne wydarzenia
osoby
historia
Tradycje teatralne w Kaliszu sięgają 1800 roku, kiedy to Wojciech Bogusławski[1] przywiózł do Kalisza przedstawienia swojego zespołu z Warszawy. Roku później Bogusławski ufundował pierwszy budynek teatralny w Kaliszu. Jednakże gmach zbudowany z drewna przetrwał tylko 15 lat.
Nowy budynek teatru w Kaliszu, który powstał w 1835. Ponieważ podejmowane kilkakrotnie próby wzniesienia nowego gmachu teatru - mimo przychylności władz lokalnych - z powodu nieprzychylnego stanowiska władz rządowych nie przyniosły rezultatu zdecydowano się urządzić teatr w letnim établissement Jakuba Lubiejewskiego[2].
Natychmiast, w związku z planowanym uroczystym spotkaniem monarchów Mikołaja I z Fryderykiem Wilhelmem III we wrześniu 1835, które miała uświetnić rewia wojskowa i przedstawienie warszawskiego baletu oraz berlińskiego teatru dworskiego, przystąpiono do prac adaptacyjnych.
W wyniku prac powstało, co prawda, nieduże założenie, jednak przynajmniej wyglądem odpowiadające obowiązującym wymogom. Siedmoosiową elewację frontową, dwukondygnacyjnej budowli poprzedzał sześciokolumnowy portyk zwieńczony frontonem. Skromna, dwukondygnacyjna sala o amfiteatralnym układzie siedzeń wyposażona w balkon, otrzymała reprezentacyjną lożę naprzeciwko sceny.
Kaliski „Tymczasowy teatr” działał do roku 1858, kiedy doszczętnie spłonął. W ten sposób Kalisz pozostał na długie lata bez budynku teatralnego.
W 1900 roku, sto lat po tym jak Wojciech Bogusławski ufundował w Kaliszu teatr, wybudowano neorenesansowy budynek dla teatru. Budynek na 486 miejsc udekorowany był kryształowymi żyrandolami i niezwykłymi dekoracjami przywiezionymi z Berlina. W teatrze zainstalowano również najnowocześniejsze urządzenia techniczne. W lecie 1914 roku, podczas I wojny światowej, Kalisz został całkowicie zniszczony. Jedynie spalone ściany przypominały o pięknym budynku teatru.
Mieszkańcy doszczętnie zniszczonego Kalisza nie ustali jednak w działaniach, by przywrócić miastu teatr. Jeszcze w 1918 roku przeprowadzono badania, a ekspertyza wykazała, że na starych murach można oprzeć nowy gmach[3]. W 1919 w czasie narady przedstawicieli Ministerstwa Robót Publicznych i Ministerstwa Kultury i Sztuki dyskutowano na temat odbudowy dwóch budynków – teatru i ratusza[4]. Odbudowę teatru powierzono Czesławowi Przybylskiemu, architektowi Teatru Polskiego w Warszawie. 17 marca 1919 roku uroczyście wmurowano kamień węgielny.
Budynek w stanie surowym był gotowy w 1922 roku. Niestety ze względu na sytuację finansową odbudowa się przeciągała. Podjęto więc decyzję o założeniu specjalnego konta w Banku Ziemi Kaliskiej, na które mieszkańcy mogli wpłacać pieniądze, by w ten sposób pomóc w ukończeniu budowy. Akcję tę prowadziło Towarzystwo Miłośników Sceny. Ponadto finansowego wsparcia udzieliło Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a Ministerstwo Opieki Społecznej i Funduszu Pracy zgodziło się udzielić zarządowi miasta pożyczki, pod warunkiem, że przy pracach budowlanych zostaną zatrudnieni bezrobotni[5].
Ponieważ Czesław Przybylski nie mógł poprowadzić budowy do końca, polecił na swoje miejsce inż. arch. Juliusza Żórawskiego. Towarzystwo podpisało z Żórawskim umowę na wykonanie planów całkowitego urządzenia teatru. Przetarg na wykończenie teatru, ogłoszony w 1933 roku, wygrał Józef Prochaska z Poznania. Rok później władze miejskie przejęły kontrolę nad prowadzeniem prac wykończeniowych.
Ostatecznie odbudowa zakończyła się w 1936 roku. Otrzymał on imię Wojciecha Bogusławskiego. Uroczyste otwarcie nastąpiło 15 października 1936 roku.
Po trwającej 16 lat budowie, Kaliszanie otrzymali trzykondygnacyjny, klasycystyczny budynek na planie zbliżonym do prostokąta. Wnętrze teatru wykazywało pewne cechy modernizmu, szczególnie popularnego w Kaliszu w okresie międzywojennym. Wyposażeniem sceny, na zlecenie prezydenta miasta, zajął się profesor Karol Frycz z Krakowa, który pracował m.in. nad sceną Teatru Narodowego w Warszawie i montował scenę Teatru Polskiego w Warszawie.
W czasie II wojny światowej teatr zajęli Niemcy, którzy podjęli próby przebudowania budynku. Na skutek owych prób budynek został mocno zdewastowany. W 1945 roku Zarząd Miejski na prośbę zespołu teatralnego przystąpił do trwającej 5 lat odbudowy. W 1979 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków.
Bożena Grzegorczyk
***************************************************************************
PO WOJNIE
Po wojnie pionierem życia teatralnego był Roman Cichocki (aktor, kierownik administracyjny za dyrekcji Lenka), który już w lutym 1945 roku w sali dawnego Stowarzyszenia Rzemieślników Chrześcijan przedstawił kaliskiej publiczności programy składankowe, w kwietniu zaś zaprezentował pierwszy regularny spektakl, Grube ryby Bałuckiego. Miesiąc później zagrał również II część Dziadów, wychodząc z nią w plener, między innymi pod Basztę Dorotkę. Dość szybko jego teatr – na poły amatorski – wyspecjalizował się w działalności objazdowej na terenie Wielkopolski, Dolnego Śląska i Ziemi Lubuskiej. W Kaliszu rezydował w tym czasie zespół pod kierownictwem Józefa Tylko-Tylczyńskiego, który grał między innymi Moralność pani Dulskiej. Jesienią 1946 roku teatr rozpoczyna oficjalnie działalność jako instytucja miejska, subwencjonowana zrazu przez Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Teatru, a dopiero od sezonu 1948/49 przejęta całkowicie przez samorząd miejski. Kierownikiem artystycznym został wówczas Stanisław Winiecki, za którego dyrekcji dominowała niestety produkcja fars i operetek, stanowiąca "niejako przedłużenie mieszczańskiego modelu teatru z lat międzywojennych. Dość wspomnieć, że pierwszy Szekspir powojenny pojawił się na kaliskiej scenie dopiero w roku 1951, za dyrekcji Stefanii Gintel-Domańskiej, kiedy już po prostu nie wypadało uprawiać teatru „a la manierę de Winiecki". Latern 1949 roku teatr został upaństwowiony.
Zmiana statusu nie była jednak w stanie poprawić od razu kondycji placówki. Szansa podniesienia poziomu artystycznego pojawiła się dopiero w sezonie 1950/51, kiedy dyrekcję objął znakomity aktor, Włodzisław Ziembiński, który wprowadził do repertuaru udane, ozdobione niekiedy poważnymi osiągnięciami aktorskimi spektakle: Głupiego Jakuba Rittnera, Intrygę i miłość Schillera czy Rozbitków Blizińskiego. Kierownictwo artystyczne Zdzisława Janiaka, przypadające na lata 1952-1955, przyniosło na pewno jedno istotne wydarzenie: debiut młodego reżysera, Konrada Swinarskiego - dziś bodaj największej legendy polskiego teatru powojennego - który w maju 1955 roku wystawił Żeglarza Szaniawskiego z doskonałymi rolami Michała Plucińskiego i Krzysztofa Chamca. Mieczysław Winkler, który objął teatr w 1955 roku, wprowadził doń ciekawy repertuar: Shawa, Szekspira, Moliera, Marivaux, Perzyńskiego. W tym czasie debiutował na kaliskiej scenie Spazmami modnymi Bogusławskiego Jan Maciejowski. Prawdziwym sukcesem okazała się jednak - druga w historii tej sceny - inscenizacja Romea i Julii Szekspira w reżyserii Jerzego Waldena, z Wirgiliuszem Gryniem w roli Merkucja.
W sezonie 1957/58 dyrekcję i kierownictwo artystyczne Teatru im. Wojciecha Bogusławskiego objął Tadeusz Kubalski, sprawując je do swojej śmierci w 1963 roku. Dzieląc role dyrektora, reżysera i aktora, wprowadził do repertuaru wiele interesujących pozycji, między innymi Heddę Gabler i Rosmersholm Ibsena, z Kają Starzycką w głównych rolach kobiecych; Kupca weneckiego Szekspira, w kórym sam wystąpił w roli Shylocka, Brata marnotrawnego Wilde’a, Marię Stuart Słowackiego, Pamiętnik Anny Frank Goddricha i Hacketta, prapremierę Zasady Abromowa, Anioła i czarta Crommelyncka, nawet – co było aktem pewnej odwagi – Oskarżonych Osieckiej i Jareckiego. Pod względem artystycznym bodaj najciekawszy był początek lat 60., kiedy w Kaliszu pracował między innymi Tadeusz Byrski, przygotowując Hamleta i prapremierę N(Napoleon) Bronnena. Co nie znaczy, że Kubalski nie wpuszczał na scenę – acz z konieczności – również pozycji rozrywkowych i spektakli muzycznych. Ta niezwykła osobowość artystyczna, jedna z najciekawszych w powojennej historii sceny na d Prosną, do pamięci kaliszan przejdzie także jako twórca Kaliskich Spotkań Teatralnych, które zostały powołane do życia w 1961 roku.
Na początku 1964 roku opuszczone przez Kubalskiego stanowisko objęła Alina Obidniak, młoda reżyser, związana wcześniej z teatrem w Gnieźnie. Pozyskując do współpracy krytyka i redaktora „Dialogu”, Danutę Żmij, zaproponowała radykalną zmianę profilu repertuarowego, określonego teraz w znacznym stopniu przez dramaturgię współczesną bądź nowe adaptacje powieści. Uzupełnieniem tej oferty była eksperymentalna scena propozycji, na której Bogusław Litwiniec z wrocławskiego Kalambura, wówczas stale współpracujący z Kaliszem, wystawił między innymi Eskuriala Ghelderodego. Bodaj najbardziej spektakularnym sukcesem na polu odkrywania przez teatr współczesnej literatury była inscenizacja Sennika współczesnego Konwickiego w adaptacji Stanisława Wieszczyckiego, którą Obidniak przygotowała w 1968 roku.
WSPÓŁCZEŚNIE
W 1970 roku przybyła do Kalisza Izabella Cywińska, obejmując teatr kaliski na trzy niezwykle twórcze sezony. Przywiodła tu ze sobą młodych aktorów i reżyserów, z Maciejem Prusem, Helmutem Kąjzarem i Hęnrykiern Baranowskim na czele. Karierę kompozytora teatralnego rozpoczął za jej kaliskiej dyrekcji Jerzy Satanowski. W gronie scenografów pracujących w tym czasie nad Prosną znaleźli się między innymi Zofia Wierchowicz, Andrzej Sadowski i Kazimierz Wiśniak. Cywińska zaczęła swoja dyrekcję współcześnie, od Apetytu na czereśnie Osieckiej we własnej reżyserii i Śmiesznego staruszka Różewicza w reżyserii Kajzara, by już za chwilę podjąć wyzwania najśmielsze, wprowadzając do repertuaru Wyzwolenie Wyspiańskiego z Henrykiem Talarem w roli Konrada, Szewców Witkacego czy Eryka XIV Strindberga (wszystkie spektakle w reżyserii Prusa). Choć sama święciła tryumfy ostrą społecznie, groteskową w rysunku postaci Śmiercią Tarełkina Suchowo-Kobylina, za którą otrzymała nagrodę na XIII Kaliskich Spotkaniach Teatralnych, nie bała się również zaryzykować wpuszczenia na scenę literatury mniej wartościowej, ocierającej się o kicz, jak choćby Trędowatą Mniszkówny, której inscenizacja biła rekordy frekwencyjne, dystansując inne teatralne adaptacje wielkich powieści: Noce i dni czy Między ustami a brzegiem pucharu.
Po trwającej zaledwie jeden sezon dyrekcji Zbigniewa Bebaka - który z dość mizernym skutkiem próbował realizować projekt teatru awangardowego, wprowadzając do repertuaru między innymi Szóstą! Szóstą! Peipera - w sezonie 1974/75 gospodarzem kaliskiego teatru został kaliszanin Andrzej Wanat. Znakomity teatrolog i krytyk (późniejszy redaktor naczelny miesięcznika „Teatr"), który miał już za sobą doświadczenie kierownika literackiego Teatru Polskiego w Poznaniu, przyciągnął do Kalisza Tadeusza Minca, Witolda Zatorskiego, Bohdana Hussakowskiego, kompozytora Stanisława Radwana, a w roli scenografów - między innymi Jana Polewkę i Jerzego Grzegorzewskiego. Zaproponował kaliszanom teatr intelektualny, wysmakowany literacko, prowadzący z widownią dialog na tematy egzystencjalne. Obok klasycznych pozycji Słowackiego, Fredry, Rittnera i ukochanego przez Wanata Czechowa, wystawiano wtedy również dramaturgię nową, otwartą na problemy czasu, jak Zmierzch długiego dnia 0'Neilla, Korzenie Weskera, Motyle są wolne Gershego. W okresie swojej dyrekcji Wanat podejmował również własne próby reżyserskie. W 1977 roku na trzy sezony ster przejął Waldemar Wilhelm, którego niewątpliwą zasługą jest powołanie do życia drugiej, kameralnej sceny teatru. W 1980 roku na dwa sezony zawitała do Kalisza Romana Próchnicka, która przywiozła ze sobą z Krakowa jedenastoosobową grupę swoich wychowanków, absolwentów królewskiej PWST. W tym czasie debiutował jako dramaturg Baśnią jesienną Tadeusz Słobodzianek, który pełnił funkcję kierownika literackiego, a także reżyserował - z sukcesem - Osmędeuszy i Kabaret Kici Koci Białoszewskiego. Kierownikiem muzycznym teatru został Janusz Stokłosa, zaś reżyserskie doświadczenia gromadził tu Rudolf Zioło.
Kolejnymi dyrektorami sceny nad Prosną byli: Maciej Grzybowski (1982-1991), dzieląc się kierownictwem artystycznym z Romanem Kordzińskim i Maciejem Korwinem, Zbigniew Lesień (1991-1994) i Jan Buchwald (1994-1998). Od sezonu 1998/1999 kaliskim teatrem kieruje Jan Nowara, polonista i reżyser, wieloletni kierownik literacki Teatru im. Jana Kochanowskiego w Opolu i konsultant programowy Opolskich Konfrontacji Teatralnych „Klasyka polska".
Dwustuletnia tradycja, zapoczątkowana przez Wojciecha Bogusławskiego, zobowiązuje do poszanowania tego wszystkiego, co kryje się pod szyldem „teatru narodowego", spełniającego swą funkcję społeczną. Ale prowokuje też do jej przekraczania, w pragnieniu, by tworzyć tu teatr żywy, gorący, młody, nie lękający się ryzyka, obserwujący wnikliwie naszą teraźniejszość, wychylony jednocześnie w przyszłość. Po prostu – teatr artystyczny.
Joanna Chojka Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego, Wydawnictwo Sztuka i Rynek
AKT EREKCYJNY GMACHU TEATRU KALISKIEGO (1920)
W Kaliszu dnia 15 marca roku pańskiego 1920, a w drugim roku po wyjściu okupantów, w odrodzonej, wolnej, niepodległej Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej za czasów, gdy sprawował rządy w tym kraju Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, a Prezesem Ministrów był Leopold Skulski, Prezydentem miasta był inżynier Jan Michalski, a prezesem Rady Miejskiej pastor Edward Wende, dokonane zostało przez ks. prałata Jana Sobczyńskiego poświęcenie fundamentów pod odbudowujący się teatr miejski, który przedtem również stał na tym samym miejscu, a został spalony w sierpniu 1914 roku przez Niemców, na początku europejskiej wojny. Plany tego teatru wykonane zostały przez architekta z Warszawy Czesława Przybylskiego, a roboty prowadzone były początkowo pod kierunkiem budowniczego miejskiego inżyniera Zenona Dzierżawskiego, a potem budowniczego Sylwestra Pajzderskiego.
Aby padające z tej budującej się sceny ziarna nauki moralnej zdrowo kiełkowały i wydały plon obfity na chwałę i cześć naszej ukochanej ojczyzny.*
(Artykuł nie podpisany, Poświęcenie fundamentów pod teatr, „Gazeta Kaliska" 1920, nr 65)
* Poświęcenie odbyło się w środę 17 marca 1920 r. o godz. 11 w obecności władz Magistratu i członków Rady Miejskiej.
Literatura:
1. Bruś-Kosińska J., Budynki teatralne Kalisza, Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Kalisz 2007.
2. Dzieje Kalisza, praca zbiorowa pod red. W. Rusińskiego, Poznań 1977.
3. „Gazeta Kaliska" 1936, nr 314, 3 16, 285.
4. Kaczmarek A., Dzieje kaliskich ulic, Kalisz 2002.
5. Kaliska świątynia Melpomeny, „Gazeta Poznańska" 1984, nr 191.
6. Kalisz w odświętnej szacie, „Gazeta Kaliska" 1936, nr 314.
7. Kaszyński S., Kalisz. Teatr, wydano nakładem społecznego komitetu obchodu XVIII wieków Kalisza, Kalisz 1960.
8. Kaszyński S., Teatralia kaliskie. Materiały do dziejów sceny kaliskiej (1800-1970), Łódź 1972.
9. Kościelniak W., Cztery kaliskie teatry, „Ziemia Kaliska" 1983, nr 19.
10. Kościelniak W., Zabytki architektury Kalisza, Kalisz 1987.
11. Kościelniak W., Walczak K., Kronika miasta Kalisza, Kalisz 2002.
12. Niemojewski L., Czesław Przybylski - architekt - profesor, „Droga" 1936, nr 5, s. 410-416.
13. Odbudowa Teatru Miejskiego, „Gazeta Kaliska" 1919, nr 87.
14. Otwarcie Teatru Miejskiego im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu, „Gazeta Kaliska" 1936, nr 316.
15. Posiedzenie Komisji Teatralnej, „Gazeta Kaliska" 1936, nr 285.
16. Poświęcenie fundamentów pod teatr, „Gazeta Kaliska" 1920, nr 65.
17. Przybylski Cz., Kierunki architektoniczne w ostatnich dziesiątkach lat, "Przedświt" 1917, nr 1,2-3.
18. Remont kaliskiego teatru, „Gazeta Poznańska" 1983, nr 240.
19. 60 lat od zakończenia wojny w Kaliszu i w Hamm, pod red. M. Perrefort, K. Walczaka, J.A. Splitta, Hamm-Kalisz2005.
20. Tołłoczko K., Pisać o Przybylskim jest to pisać historię przełomu w architekturze polskiej, „Architektura i Budownictwo" 1936, z. 8-9-10, s. 245.
21. Zarębska T., Odbudowa centrum Kalisza po zniszczeniach w 1914, „Rocznik Kaliski" t. 10/1977.
22. „Ziemia Kaliska" 1983 nr 13, 19; 1988, nr 1, 3,4; 1993, nr 44: 1990, nr 20.
23. www.andreas-praefcke.de/cathalia
24. www.stary.kalisz.pl/go_teatr3.php
25. www.teatr.kalisz.pl
[1] Wojciech Bogusławski (1757-1829) – reżyser, aktor, śpiewak operowy, dramatopisarz, tłumacz; mason i krzewiciel ideologii oświecenia; dyrektor Teatru Narodowego w Warszawie w latach 1783–1785, 1790–1794 i 1799–1814 i inicjator pierwszego budynku teatralnego w Kaliszu. Autor libretta opery Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale (The Miracle, or Cracovians and Highlanders), uznawanej za pierwszą operę narodową.
[2] Stanisław Kaszyński, Dzieje sceny Kaliskiej 1800-1914, Łódź 1962, s. 74.
[3] Odbudowa Teatru Miejskiego, [in:] „Gazeta Kaliska” 1919, Nr 87.
[4] Teresa Zarębska, Sprawa odbudowy zabytkowego centrum Kalisza po zniszczeniach w 1914 roku, [w:] „Rocznik Kaliski” 1977, t. 10, s. 121-158.
[5] Joanna Bruś-Kosińska, Budynki teatralne Kalisza, Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Kalisz 2007, s. 59.
autorzy: Bożena Grzegorczyk, Joanna Chojka
informacje dodatkowe
nie wprowadzono żadnych informacji
Dodaj informacje