enczsksiplhudeitsvhrespt
/ plgłówne menu
jesteś tutaj Theatre database
EN | PL

Opera Wrocławska

także Stadttheater (1841-1945), Teatry Dolnośląskie - Opera Wrocław (1948-1949), Opera Wrocław (1949-2000), Opera Dolnośląska (Opera of Lower Sielsia, 2000-2005), Opera Dolnośląska (1945-1948)
historia teatrugaleriadane techniczneoryginalne wyposażenie

ważne wydarzenia

(więcej)13.11.1841 | otwarcie teatru przedstawieniem "Egmont" J.W.Goethego zm muzyką L.van Beethovena

(więcej)1865 | pożar teatru i odbudowa po pożarze
1865-1867 Carl Lüdecke (odbudowa, nowe pomieszczenia dla pracowni, powiększenie widowni, nowe dekoracje w foyer)
(więcej)1871 | pożar teatru i odbudowa po pożarze
1871-1872, Carl Schmidt (powiększenie proscenium)
(więcej)8.9.1945 | powojenne otwracie Opery spektaklem "Halka" Stanisława Moniuszki
(więcej)2006 | renowacja i modernizacja

osoby

(więcej)Carl Lüdecke |Architekt
Niemiecki architekt. Studiował w Berlinie. Wykładał w Szkole Budownictwa i Rzemiosł we Wrocławiu. Autor m.in. portyku na fasadzie Dworca Świebodzkiego we Wrocławiu i projektu Opery Wrocławskiej.więcej

(więcej)Carl Ferdinand Langhans |Architekt

niemiecki architekt, projektant i budowniczy wielu gmachów teatralnych i operowych na terenie Śląska i Niemiec

więcej

(więcej)Theodor Milczewski |Rzeźbiarz
Niemiecki architekt, działający we Wrocławiu. Autor sztukaterii na widowni Opery Wrocławskiej.

(więcej)Franz Augustini |Rzeźbiarz
Wykonał sztukaterie w Teatrze Lobego, rzeźby na fasadzie i wewnątrz teatru (Opera Wrocławska)więcej

(więcej)Carl Andreas Mächtig |Rzeźbiarz
rzeźby Muz na balkonach (Opera Wrocławska)

historia

Gmach teatru wzniesiono przy ulicy Świdnickiej we Wrocławiu w latach 1839 - 1841 wg projektu Carla Ferdinanda Langhansa – najwybitniejszego architekta działającego wówczas na Śląsku. Oficjalne otwarcie nastąpiło 13 listopada 1841. Budynek utrzymany w stylu klasycystycznym z niezwykle nowoczesną jak na owe czasy sceną i widownią na około 1600 miejsc był zwieńczeniem ambicji mieszkańców miasta. Poza przerwami spowodowanymi dwoma pożarami wrocławski teatr operowy prowadził regularną działalność do roku 1944, osiągając pozycję jednej z czołowych scen niemieckich. 

Budynek Teatru Miejskiego (Stadttheater), powstał w południowej części starego miasta, przy ulicy Świdnickiej, jako budynek wolnostojący. Jego obecny wygląd na skutek licznych remontów i renowacji odbiega znacznie od pierwotnego. Zbudowany został na planie prostokąta, z fasadą i wejściem głównym usytuowanym w węższej elewacji od ul. Świdnickiej. W prostokąt rzutu został wpisany drugi, nieco mniejszy wewnętrzny prostokąt, w którym zawarte były zasadnicze części teatru: głęboka scena z zasceniem i widownia o zarysie podkowy, obiegające ją korytarze i klatki schodowe. To jądro teatru otaczał ciąg pomieszczeń reprezentacyjnych i pomocniczych. Czterokondygnacyjna budowla składała się z trzech, silnie wyodrębnionych brył (portyku, bryły korpusu, nadscenia).  Potężny, trójkondygnacyjny blok podstawowy,  nakryty został czterospadowym, spłaszczonym, z poziomu ulicy niewidocznym dachem. Tę formę powtarzała nadbudowa wznosząca się ponad widownią i sceną, nakryta dachem dwuspadowym. Jej ściany szczytowe zwieńczone były trójkątnymi frontonami. Dziś z tej nadbudowy zachował się jedynie ślad w postaci wieży scenicznej. Od strony wejścia głównego umieszczono portyk o czterech masywnych filarach, na którym znajdował się obwiedziony pełną balustradą balkon. Czołową kondygnację korpusu rytmizowały regularnie rozmieszczone, prostokątne okna balkonowe, a podokienny, prosty gzyms opinał całą bryłę. Druga i trzecia kondygnacja, spięte pilastrami i zamknięte belkowaniem, miały analogiczny układ okien. Pilastry tworzyły rodzaj klamer spajających bryłę. Jedynymi elementami niearchitektonicznymi były rzeźby czterech muz: Talii, Polichymnii, Euterpe i Melpomeny, umieszczone na balustradzie balkonu, oraz wieńcząca fronton kompozycja rzeźbiarska – podtrzymywana przez delfiny lira. O formie czterokondygnacyjnego wnętrza widowni decydowały ciągi lóż, umieszczonych na półkolu z niewyróżniającymi się, ukośnie ustawionymi lożami prosceniowymi. Ten typ widowni podkreślał dobitnie mieszczański a nie dworski charakter teatru. Wnętrze widowni stanowiło jednorodną, zwartą kompozycję architektoniczną, w której – podobnie jak w elewacjach –efekt dekoracyjny wynikał jedynie z gry pionowych i poziomych akcentów. Uroczysty charakter nadawały wnętrzu czerwień ścian, draperii, obić i balustrad, biel elementów architektonicznych oraz złocenia. Wnętrze nakrywał sufit, na którym umieszczono malarskie wizerunki największych niemieckich kompozytorów i poetów: Beethovena, Goethego, Glucka, Lessinga, Schillera i Mozarta.

Na dzisiejszy wygląd budynku wpłynęły pożary w 1865 i 1871 roku. Po pierwszym pożarze odbudowę powierzono Carlowi Lüdeckiemu, który dobudował od strony zachodniej parterowy aneks dla pomieszczeń malarni, podwyższając wysokość wnętrza widowni o ok. 1,5 m  i obniżając wysokość balkonu pierwszego piętra, co pozwoliło dobudować dodatkowy, czwarty balkon. Każde z pięter widowni otrzymało inne kolumienki dźwigające i balustrady. Na skutek tych zmian, wnętrze widowni straciło swą dawną jednolitość. Przez wyodrębnienie parami kolumienek lóż prosceniowych zakłócony został też egalitarny układ lóż. Podwyższono otwór sceniczny, wzbogacono portal sceny, ujmując go wielkimi korynckimi pilastrami i zamykając łukiem koszowym. Trójdźwięk barw uzupełniono dodatkiem zieleni . Wzbogacono wystrój foyer o umieszczone na osiach pilastrów stiukowe postacie uskrzydlonych geniuszy. Zmieniono także wystrój fasady zewnętrznej – ponad parterem, w miejscu dawniej gładkiej ściany, przebiegał teraz meandrowy fryz. Dawne proste pilastry zyskały kanelowania i bogate korynckie głowice, a belkowanie – stiukowe dekoracje w formie wieńców. Niewysoka, prosta attyka zastąpiona została wyższą, tralkową. Wzbogacona została rzeźbiarska dekoracja nadscenia – pusty dotąd fronton od  strony wschodniej wypełniony został figuralną kompozycją z postacią Apollina i zwieńczony grupą rzeźbiarską (dwie siedzące postacie muz, podtrzymujące lirę). Naroże dachu nadscenia ozdobiły dwie kompozycje, przedstawiające uskrzydlone gryfy o łapach wspartych na kandelabrach. Lüdecke dążył do złagodzenia przejść między członami budynku, co pozbawiło architektoniczną kompozycję dawnej surowej wyrazistości, kontrastowości i prostoty.

Teatr zmienił swój wygląd po raz kolejny w związku z odbudową po drugim pożarze. Wybrany w drodze konkursu architekt Carl Schmidt, poszerzył wydatnie, kosztem lóż balkonowych, strefę proscenium. Zostało ono wyodrębnione przez oprawę architektoniczną, tworząc blok, w którym loże parteru stanowiły cokół dla paradnej, sięgającej trzeciego piętra loży królewskiej, zwieńczonej figurami skrzydlatych geniuszy. Całość wnętrza uświetniła dekoracja malarsko – sztukatorska. W centrum sufitu umieszczono malowidła na wpół obnażonego Apolla, wznoszącego się ponad czterema pędzącymi rumakami, otoczonego przez muzy i gracje. Środek kompozycji wyznaczał imponujący rozmiarami żyrandol. W przyłucza otworu sceny wpisane zostały stiukowe postacie Ateny z sową i Apollina z łabędziem. Ponad nimi umieszczono stiukową kompozycję figuralną – dwa uskrzydlone, półleżące geniusze wspierające herb Wrocławia.  Zmiany w zewnętrznym wyglądzie gmachu również cechowały patos i bogactwo. Schmidt nadał korpusowi formę przypominającą monumentalny, renesansowo-klasycystyczny pałac z okazałym sześciokolumnowym portykiem. Zlikwidował nadbudowę nad korpusem, zachowując jedynie jej część bezpośrednio nad sceną - tym samym odbierając jej quasi świątynny charakter nadany przez Langhansa.  Podziały wertykalne zrównoważył fryzami i ciągami naczółków pierwszego piętra. Poszerzył o dwie osie trójkondygnacyjny portyk, nadając mu porządek koryncki, wieńcząc trójkątnym frontonem i czyniąc najbardziej znaczącym elementem budowli. Wewnątrz portyku umieścił okrągłe nisze z rzeźbiarskimi popiersiami Szekspira, Goethego, Schillera, Mozarta i Beethovena. Charakter gmachu, całym swym wyglądem miał podkreślać zamożność obywateli i być manifestacją potęgi i bogactwa ówczesnego mieszczaństwa niemieckiego.

Po 1945 usunięto zniszczone pociskami figury muz oraz z przyczyn politycznych zdjęto z fasady nieuszkodzone popiersia artystów niemieckich Beethovena, Goethego, Mozarta i Schillera oraz skuto freski Schmidta z zewnętrznej ściany. Zachowała się większość zdobień wewnętrznych z XIX wieku, m.in.: plafon z portretami kompozytorów, główny żyrandol (przerobiony z gazowego na elektryczny) oraz loża cesarska. W 1954-1956 rozbudowano południową część budynku. Gruntowna modernizacja rozpoczęła się w 1997 a zakończyła w 2006. Budynek do dziś zasadniczo nie zmienił kształtu, jaki nadał mu Schmidt, ale mimo licznych przeróbek, u podstaw architektonicznego założenia, pozostał prosty, geometryczny rzut Langhansa.

Anna Turowiec

 

 

Teatr Miejski we Wrocławiu wg projektu Carla Ferdinanda Langhansa wzniesiono w latach 1839-41w południowej części Starego Miasta, przy ul. Świdnickiej, już od wieków uważanej za najważniejszą arterię o znaczeniu nie tylko handlowym, na miejscu dawnych zabudowań i ogrodów Komandorii Joannitów.

Sytuacja ta niezmiernie podniosła rangę teatru, ponieważ w szerokiej przestrzeni pomiędzy ul. Świdnicką, pl. Ćwiczeń i założoną wówczas Promenadą gmach uzyskał charakter budowli wolno stojącej, co ujawnić mogło w pełni jego walory architektoniczne, pozwalało mu nadać skalę, której punktem odniesienia były stojące w pobliżu dwa gotyckie kościoły – św. Doroty i Bożego Ciała. Co więcej, usytuowany w tym miejscu Teatr Miejski stał się ważnym elementem formującej się właśnie od lat czterdziestych z inicjatywy zarówno króla i rządu, jak też władz i korporacji miejskich, a także prywatnych obywateli, przestrzeni rozległego wrocławskiego „forum”. Wokół placu Ćwiczeń skupiło ono stopniowo wszystkie nowe i ważniejsze monumentalne budowy Wrocławia. Oprócz Teatru Miejskiego był to przede wszystkim nowy pałac królewski, komendantura, gmach Sejmu Prowincjonalnego, nieco później zaś pierwszy okazały budynek banku i tzw. Pokoyhof, a następnie Nowa Giełda, po drugiej stronie fosy natomiast imponujący sąd z wyniosłą wieżą i reprezentacyjne koszary[1].

Gmach, założony na rzucie wydłużonego prostokąta, uzyskał fasadę i główne wejście w elewacji węższej (wschodniej) od strony ul. Świdnickiej. W zwarty prostokąt rzutu został wpisany drugi, nieco mniejszy wewnętrzny prostokąt, w którym zawarte były zasadnicze części teatru; od zachodu – głęboka scena wraz z zasceniem, od wschodu – widownia o zarysie podkowy i obiegające ją korytarze oraz klatki schodowe. To wyodrębnione jądro teatru otaczał ze wszystkich stron ciąg pomieszczeń zarówno reprezentacyjnych (westybul, foyer, sala przyjęć, kawiarnia), jak i pomocniczych (garderoby aktorów, sale ćwiczeń, magazyny etc). Wszystkie zamknięte były ściśle w ramach prostokątnego rzutu całości. Ów zwarty rzut oparty był w zasadzie na jednej tylko głównej osi przebiegającej od portyku i głównego wejścia poprzez westybul (ponad którym na piętrze znajdowało się foyer) i widownię do kluczowego punktu sceny.

Rzut ten i dyspozycja wnętrz zaważyły w znacznym stopniu na zewnętrznym kształcie czterokondygnacyjnej budowli, która składała się tylko z trzech silnie wyodrębnionych, jakby niezależnie zestawionych brył na zasadzie addycyjnego składania elementów. Potężny blok podstawowy (11 x 15 osi okiennych), trójkondygnacyjny, nakryty był czterospadowym, spłaszczonym i z poziomu ulicy niewidocznym dachem. Tę podstawową kubiczną formę powtarzała równie prosta nadbudowa wznosząca się ponad główną, we wnętrzu wyodrębnioną częścią teatru: widownią i sceną. Nadbudowa, mieszcząca tzw. nadscenie oraz wnętrza pomocnicze, nakryta była spłaszczonym dachem dwuspadowym, a jej ściany szczytowe od wschodu i zachodu zwieńczone były frontonami.

Korpus budowli poprzedzony był od strony ul. Świdnickiej silnie występującym (mieścił się tu podjazd) małego porządku portykiem, o czterech masywnych filarach dźwigających obwiedziony pełną balustradą balkon w kondygnacji piętra. Radykalny stereometryzm brył budynku akcentowały elementy podziałów architektonicznych, w których występowały wyłącznie linie pionowe i poziome.

Nie ulega wątpliwości, że Langhans, wykonując projekt, kierował się przejętą od francuskich architektów rewolucyjnych zasadą, że budynek nie tylko powinien spełniać rolę praktyczną, ale powinien ją prezentować w swoim wyglądzie zewnętrznym. Poszczególne bryły budowli (portyk, bryła korpusu, nadscenie), które wznosiły się coraz to wyżej, dynamizowały całą budowlę i jednocześnie informowały o znaczeniu i przeznaczeniu wyodrębnionych w ten sposób części.

Teatr Miejski we Wrocławiu był pierwszym budynkiem teatralnym, który udało się młodemu Langhansowi zrealizować[2]. Jeszcze w trakcie wznoszenia tej budowli architekt otrzymał propozycję zaprojektowania Miejskiego Teatru w Legnicy.

Na dzisiejszy wygląd budynku wpłynęły dalsze jego losy, a zwłaszcza dwa pożary: w roku 1865 i 1871. Po pierwszym pożarze odbudowę powierzono Carlowi Lüdeckemu, który w latach 1865-67 w trakcie odbudowy poczynił dość istotne zmiany.

Niebawem jednak po raz kolejny teatr zmienił swój wygląd w związku z odbudową po drugim pożarze. Znamienne jest, że o wykonanie projektu nie zwrócono się do konkretnego architekta, bądź spółki, ale zdecydowano się wyłonić projekt na drodze konkursowej.

Choć przedłożone projekty – poza tymi, które zostały wybrane do realizacji – nie są znane, wiemy na pewno, że w konkursie uczestniczyło obok Carla Schmidta trzech architektów: Gustav Ebe, Julius Benda i „nieznany nikomu” G. Hildebrand. Dwaj pierwsi przyjaźnili się ze sobą od czasów studiów na berlińskiej uczelni, po której ukończeniu razem zwiedzali Europę, a w roku 1869 założyli spółkę architektoniczną i we wrocławskim konkursie uczestniczyli już jako firma Ebe & Benda.

Dwukrotne dramatyczne doświadczenie skłoniło wrocławski Związek Architektów i Inżynierów, oceniający konkursowe projekty, do zwrócenia szczególnej uwagi na zabezpieczenia przeciwpożarowe. Ostatecznie, walne zgromadzenie Związku zatwierdziło jeszcze w listopadzie 1871 projekty, które sporządził Carl Schmidt – jeden z najlepszych wówczas działających w mieście architektów, doświadczony również w sprawach inżynierskich.

Podstawą budynku w projektach Schmidta był trzon budowli Langhansa poszerzony przez Lüdeckego. Zachowana została główna oś całego założenia. Istotnym zmianom uległa jednak relacja brył budynku i wygląd widowni. We wnętrzu o tej samej wysokości, podwyższonym przez Lüdeckego, poszerzona została wydatnie (kosztem miejsc na balkonach) strefa proscenium, która zajęła teraz połowę widowni. W strefie proscenium Schmidt zlikwidował górną lożę, w miejsce której zaprojektował drewnianą fasetę, a także nieznacznie podwyższył otwór sceny. Zmiany te uwydatnił bogaty wystrój architektoniczny. Proscenium wydzielone zostało przez oprawę architektoniczną, tworząc monumentalny blok, w którym loże parteru stanowiły cokół dla loży królewskiej. Sięgała ona do trzeciego piętra i ujęta była pilastrami wielkiego porządku. W zwieńczeniu ustawiono figury skrzydlatych geniuszy. Fasetę artykułowały potężne konsole wspierające „zwierciadło” sufitu. Zamknięty koszowym łukiem z kasetonami portal sceny, ujęty w szerokie obramienie, odpowiadał swym opracowaniem ukształtowaniu lóż.

Całość wnętrza uświetniła dekoracja malarsko-sztukatorska, której jądro stanowiło malowidło w partii sufitu, odpowiadająca lożom proscenium. Centrum obrazu zajmuje na wpół obnażony Apollo wznoszący się ponad czterema pędzącymi rumakami. Młodzieńczego boga słońca i poezji otaczają zwrócone ku niemu muzy i gracje. W odmienny sposób opracowany został sufit nad pozostałą częścią widowni. Tutaj półkolistą formę widowni podkreśla radialna kompozycja stiukowa złożona z medalionów z wizerunkami wybitnych twórców kultury niemieckiej (Glück, Mozart, Beethoven, Weber, Lessing, Schiller, Haydn, Meyerbeer i Wagner). Z tak zakomponowanym sufitem korespondują stiukowe postacie Ateny z sową i Apollina z łabędziem przy portalu sceny.

Nowemu, wystawnemu charakterowi widowni odpowiadał teraz patos i bogactwo zewnętrznego wyglądu budynku. O gruntownej zmianie charakteru wnętrza, który w swych zasadniczych murach wspierał się na budowli Langhansa, zdecydowało kilka czynników. Najważniejszą innowacją, która radykalnie odmieniła koncepcję Langhansa, była likwidacja piętrzącej się wysoko nad korpusem nadbudowy, w której mieściło się nie tylko nadscenie, ale także – od strony frontowej – różne wnętrza pomocnicze. Schmidt utrzymał wprawdzie nieodzowną dla teatru nadbudowę nadscenia, ale wyłącznie ponad sceną, w zachodniej części korpusu. Zabiegiem równie ważnym, jak likwidacja nadbudowy, było całkowicie nowe uformowanie wielkiego, o dwie osie poszerzonego trójkondygnacyjnego portyku, który stał się najbardziej znaczącym elementem budowli, nadającym jej rys władczej reprezentacji. Portyk zwieńczono frontonem, w którym umieszczona być miała rzeźbiarska kompozycja przedstawiająca zgromadzenie bogów słuchających śpiewanej przez Apollina poezji. Uwagę zwraca tu nie tylko treść przedstawienia, ale także opracowanie ściany w głębi portyku. Wprowadzone podziały: półkoliście zamknięte portes-fênetres, a ponad nimi okrągłe nisze z rzeźbiarskimi popiersiami wielkich poetów i kompozytorów: Szekspira, Goethego, Schillera, Mozarta i Beethovena, nawiązywały wyraźnie do kształtu renesansowej loggii. Monumentalna architektura teatru, narzucająca skojarzenia z renesansowo-klasycystycznym pałacem, była w dużej mierze podyktowana zmianą w podejściu do samego teatru.

Przede wszystkim w czasie, jaki dzielił tę realizację od budowli z początku wieku XIX, pojawiło się sporo nowych gmachów teatrów. Choć twórcy ich bazowali bądź to na osiągnięciach francuskich, bądź też Karla Friedricha Schinkla czy Gottfrieda Sempera, to poszukiwano także stosowniejszych rozwiązań. Przy czym przez pojęcie stosowności należy rozumieć nie tylko zmiany wynikające z udoskonaleń technicznych, czy też zmiany, których wprowadzenie miało na celu zwiększenie gwarancji bezpieczeństwa, lecz te, które podyktowane zostały nowymi względami estetycznymi.

Bożena Grzegorczyk



[1] Bożena Grzegorczyk, Trzy oblicza wrocławskiego Teatru Miejskiego, [w:] Dylematy klasycyzmu, pod red. Zofii Ostrowskiej-Kębłowskiej, Historia Sztuki VIII, Wrocław 1994, s. 136-137.

[2] Wiadomo, że już wcześniej architekt wykonywał projekty budowli teatralnych w Berlinie (1817), w Dreźnie (1835).

 

Literature:

  1. Grzegorczyk  B., Architektura i budownictwo teatralne. we Wrocławiu od około 1770 roku do schyłku XIX wieku, Wrocław 2000.
  2. Król-Kaczorowska B., Teatr Dawnej Polski. Budynki, dekoracje, kostiumy, Warszawa 1971.

 

 

autorzy: Anna Turowiec, Bożena Grzegorczyk

informacje dodatkowe

nie wprowadzono żadnych informacji

Dodaj informacje

nazwa będzie opublikowana

Email nie zostanie opublikowany

Informacja: Informacja o teatrze musi zawierać minium 10 znaków.

twoplusseven=